19 ફેબ્રુઆરી, 2015 ના રોજ રાજસ્થાનના સુરતગઢમાં વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા શરૂ કરાયેલી સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજનાએ ભારતીય ખેડૂતોને વૈજ્ઞાનિક માટી વ્યવસ્થાપન પદ્ધતિઓથી સશક્ત બનાવવાનો એક દાયકા પૂર્ણ કર્યો છે. આ કાર્યક્રમ દ્વારા ખેડૂતોને તેમના માટીના સ્વાસ્થ્ય વિશે વિગતવાર માહિતી આપીને અને યોગ્ય પોષક તત્વોના ઉપયોગ અંગે સલાહ આપીને કૃષિ ઉત્પાદકતામાં નોંધપાત્ર સુધારો થયો છે.
આ યોજના હેઠળ, ખેડૂતોને 12 પરિમાણોના આધારે તેમની જમીનની પોષક સ્થિતિની વિગતો ધરાવતા માટી આરોગ્ય કાર્ડ આપવામાં આવે છે, જેમાં નાઇટ્રોજન (N), ફોસ્ફરસ (P), પોટેશિયમ (K), અને સલ્ફર (S) જેવા મેક્રો પોષક તત્વો તેમજ ઝીંક (Zn), આયર્ન (Fe), કોપર (Cu), મેંગેનીઝ (Mn) અને બોરોન (Bo) જેવા સૂક્ષ્મ પોષક તત્વોનો સમાવેશ થાય છે. વધુમાં, pH સ્તર, વિદ્યુત વાહકતા (EC), અને કાર્બનિક કાર્બન (OC) જેવા પરિબળોનું પણ મૂલ્યાંકન કરવામાં આવે છે. સચોટ ભલામણો આપીને, આ યોજનાએ ખાતરોનો આડેધડ ઉપયોગ ઘટાડવામાં અને જમીનની ફળદ્રુપતા સુધારવામાં મદદ કરી છે.
સુવ્યવસ્થિત અને પ્રમાણિત અભિગમ સુનિશ્ચિત કરવા માટે, સરકારે સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ પોર્ટલ વિકસાવ્યું છે. જે ઘણી મુખ્ય ભાષાઓ અને બોલીઓમાં ઉપલબ્ધ છે. આ પોર્ટલે યોજનાની કાર્યક્ષમતામાં વધારો કર્યો છે, જેનાથી ખેડૂતોને માટી આરોગ્ય ડેટા અને નિષ્ણાતોની ભલામણો સરળતાથી મળી શકે છે.
માટી પરીક્ષણનું વિકેન્દ્રીકરણ કરવાના બીજા પ્રયાસમાં, જૂન 2023 માં ગ્રામ્ય સ્તરની માટી પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓ (VLSTLs) સ્થાપવા માટેની માર્ગદર્શિકા રજૂ કરવામાં આવી હતી. આ પ્રયોગશાળાઓ ગ્રામીણ યુવાનો, સમુદાય-આધારિત ઉદ્યોગસાહસિકો, સ્વ-સહાય જૂથો (SHG), શાળાઓ અને કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ દ્વારા સ્થાપિત કરી શકાય છે. ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં, 17 રાજ્યોમાં આવી કુલ 665 પ્રયોગશાળાઓ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે, જે દૂરના વિસ્તારોમાં માટી પરીક્ષણ સુવિધાઓનો નોંધપાત્ર રીતે વિસ્તાર કરી રહી છે.
આ યોજનાએ શાળા શિક્ષણ અને સાક્ષરતા વિભાગ, ICAR અને રાજ્ય સરકારોના સહયોગથી એક પાયલોટ પહેલ, સ્કૂલ સોઇલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ દ્વારા શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ સુધી પણ તેની પહોંચ વિસ્તારી છે. શરૂઆતમાં 20 શાળાઓમાં શરૂ કરાયેલ આ કાર્યક્રમ હવે 1,020 શાળાઓ સુધી વિસ્તર્યો છે જેમાં 1,000 માટી પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓ છે અને 1.25 લાખથી વધુ વિદ્યાર્થીઓ સક્રિય રીતે સામેલ છે. આ પહેલથી શરૂઆતથી જ માટીના સ્વાસ્થ્ય વિશે જાગૃતિ આવી છે, જેનાથી વિદ્યાર્થીઓમાં વૈજ્ઞાનિક વલણને પ્રોત્સાહન મળ્યું છે.
2022-23 માં, માટી આરોગ્ય કાર્ડ યોજનાને ‘માટી આરોગ્ય અને ફળદ્રુપતા’ ઘટક હેઠળ રાષ્ટ્રીય કૃષિ વિકાસ યોજના (RKVY) માં સંકલિત કરવામાં આવી હતી. આ ઉપરાંત વધુમાં, કાર્યક્ષમતા સુધારવા માટે 2023 માં GIS એકીકરણ સાથે મોબાઇલ એપ્લિકેશન અને QR કોડ માટી નમૂના ટ્રેકિંગ જેવી તકનીકી પ્રગતિઓ રજૂ કરવામાં આવી હતી.
છેલ્લા દાયકામાં, સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજનાએ ખેડૂતોને માટીના સ્વાસ્થ્યને જાળવવા માટે વૈજ્ઞાનિક સાધનોથી સજ્જ કરીને ટકાઉ ખેતીમાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપ્યું છે, જેનાથી લાંબા ગાળાની કૃષિ ઉત્પાદકતા સુનિશ્ચિત થઈ છે.
