- ડો.મનમોહન સિંઘ એવા પ્રથમ અર્થશાસ્ત્રી હતા જેઓએ દેશને આર્થિક સ્વતંત્રતાનો રસ્તો બતાવ્યો: વડાપ્રધાન, આરબીઆઈ ગવર્નર અને અન્ય મહત્વપૂર્ણ હોદા દરમિયાન તેઓએ અર્થતંત્રને સતત ધબકતું રાખ્યું
પૂર્વ વડાપ્રધાન અને કોંગ્રેસના દિગ્ગજ નેતા ડો.મનમોહન સિંઘનું ગુરુવારે 92 વર્ષની વયે અવસાન થયું છે. તેઓએ દિલ્હીના એઈમ્સમાં અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા, જ્યાં તેમને ગુરુવારે સાંજે દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા. ડો.મનમોહન સિંઘ એવા પ્રથમ અર્થશાસ્ત્રી હતા જેઓએ દેશને આર્થિક સ્વતંત્રતાનો રસ્તો બતાવ્યો હતો. પોતાના વડાપ્રધાન, ગવર્નર અને અન્ય મહત્વપૂર્ણ હોદા દરમિયાન તેઓએ અર્થતંત્રને સતત ધબકતું રાખ્યું હતું.
ડો.મનમોહન સિંઘે 2004ની સામાન્ય ચૂંટણી બાદ 22 મેના રોજ વડાપ્રધાન તરીકે શપથ લીધા હતા અને 22 મે 2009ના રોજ બીજી મુદત માટે શપથ લીધા હતા. તેમનો જન્મ 26 સપ્ટેમ્બર, 1932ના રોજ અવિભાજિત ભારતના પંજાબ પ્રાંતના એક ગામમાં થયો હતો. તેમણે 1948 માં પંજાબ યુનિવર્સિટીમાંથી મેટ્રિકની પરીક્ષા પૂર્ણ કરી. કેન્દ્ર સરકારે પૂર્વ વડાપ્રધાનના નિધન પર સાત દિવસનો રાષ્ટ્રીય શોક જાહેર કર્યો છે. તેમની લાંબી રાજકીય કારકિર્દીમાં, સિંહ 1991 થી રાજ્યસભાના સભ્ય હતા, જ્યાં તેઓ 1998 અને 2004 વચ્ચે વિપક્ષના નેતા હતા. તેઓ એપ્રિલ 2024માં રાજ્યસભામાંથી નિવૃત્ત થયા હતા. સિંઘે ઘણી આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદો અને ઘણી આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓમાં ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું હતું. તેમણે સાયપ્રસમાં કોમનવેલ્થ સરકારના વડાઓની બેઠક (1993) અને 1993માં વિયેનામાં માનવ અધિકારો પર વિશ્વ પરિષદમાં ભારતીય પ્રતિનિધિમંડળનું નેતૃત્વ કર્યું હતું.
વડાપ્રધાન તરીકે મનમોહન સિંઘ દ્વારા લેવામાં આવેલા મુખ્ય નિર્ણયોમાં મહાત્મા ગાંધી રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ રોજગાર ગેરંટી અધિનિયમ (2005)નો સમાવેશ થાય છે, જે એક મુખ્ય કાર્યક્રમ છે જે ગ્રામીણ પરિવારોને દર વર્ષે 100 દિવસના વેતન રોજગારની ખાતરી આપે છે.
તેમની સરકારે 2005માં નાગરિકોને જાહેર સત્તાવાળાઓ પાસેની માહિતી મેળવવાનો અધિકાર આપીને વહીવટમાં પારદર્શિતા અને જવાબદારીને મજબૂત કરવા માટે માહિતીનો અધિકાર કાયદો પણ રજૂ કર્યો હતો. 2013 માં, તેમની સરકારે ભારતની લગભગ બે તૃતીયાંશ વસ્તીને સબસિડીવાળા અનાજની ખાતરી કરવા માટે રાષ્ટ્રીય ખાદ્ય સુરક્ષા કાયદો શરૂ કર્યો.
સિંઘની શૈક્ષણિક કારકિર્દી પંજાબથી યુકેની કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં ગઈ, જ્યાં તેમણે 1957માં અર્થશાસ્ત્રમાં પ્રથમ વર્ગની સન્માનની ડિગ્રી મેળવી. ત્યારબાદ, તેમણે 1962માં ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટીની નફિલ્ડ કોલેજમાંથી અર્થશાસ્ત્રમાં ડી.ફિલ. ડિગ્રી મેળવી. તેમનું પુસ્તક, “ઇન્ડિયાઝ એક્સપોર્ટ ટ્રેન્ડ્સ એન્ડ પોસિબિલિટીઝ ઓફ સેલ્ફ-ડ્રિવન ડેવલપમેન્ટ” (ક્લેરેન્ડન પ્રેસ, ઓક્સફોર્ડ, 1964) એ ભારતની અંદરની વેપાર નીતિની પ્રારંભિક ટીકા હતી. ડો. સિંઘનું શૈક્ષણિક પ્રમાણપત્ર પંજાબ યુનિવર્સિટીની ફેકલ્ટી અને પ્રતિષ્ઠિત દિલ્હી સ્કૂલ ઑફ ઇકોનોમિક્સમાં વિતાવેલા વર્ષોથી ચમકે છે.
1971માં, સિંઘ ભારત સરકારમાં વાણિજ્ય મંત્રાલયમાં આર્થિક સલાહકાર તરીકે જોડાયા. આ પછી ટૂંક સમયમાં 1972માં નાણા મંત્રાલયમાં મુખ્ય આર્થિક સલાહકાર તરીકે તેમની નિમણૂક કરવામાં આવી. ડો. સિંઘે નાણાં મંત્રાલયમાં સચિવ, આયોજન પંચના ઉપાધ્યક્ષ, ભારતીય રિઝર્વ બેંકના ગવર્નર, વડાપ્રધાનના સલાહકાર અને યુનિવર્સિટી ગ્રાન્ટ કમિશનના અધ્યક્ષ સહિત અનેક સરકારી હોદ્દાઓ સંભાળ્યા હતા. આ વર્ષો દરમિયાન તેમણે સચિવાલયમાં પણ થોડો સમય કામ કર્યું. આ પછી 1987 અને 1990 ની વચ્ચે જીનીવામાં દક્ષિણ આફ્રિકાના કમિશનના સેક્રેટરી-જનરલ તરીકે તેમની નિમણૂક કરવામાં આવી હતી. નાણા પ્રધાન તરીકેનો કાર્યકાળ સ્વતંત્ર ભારતના આર્થિક ઇતિહાસમાં એક વળાંક બની ગયો, સિંહે 1991 અને 1996 વચ્ચે નરસિમ્હા રાવ સરકાર હેઠળ ભારતના નાણા પ્રધાન તરીકે પાંચ વર્ષ ગાળ્યા. આર્થિક સુધારાની વ્યાપક નીતિ શરૂ કરવામાં તેમની ભૂમિકા હવે સમગ્ર વિશ્વમાં ઓળખાય છે. ભારતમાં તે વર્ષોની સામાન્ય ધારણા એ છે કે આ સમયગાળો સિંઘના વ્યક્તિત્વ સાથે અતૂટ રીતે જોડાયેલો છે. સિંઘને તેમના જાહેર જીવનમાં અનેક પુરસ્કારો અને સન્માનો એનાયત કરવામાં આવ્યા છે, જેમાંથી સૌથી અગ્રણી ભારતનું બીજું સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન, 1987 માં પદ્મ વિભૂષણ છે.
2004 થી 2014 સુધી, તેમના નેતૃત્વ હેઠળ ભારતે 7.7% નો સરેરાશ વિકાસ દર હાંસલ કર્યો, લગભગ બે ટ્રિલિયન ડોલરની અર્થવ્યવસ્થા બની અને વૈશ્વિક આર્થિક શક્તિ તરીકે તેની સ્થિતિ મજબૂત કરી. કોંગ્રેસ દ્વારા જારી કરાયેલા નિવેદન અનુસાર, 2014 સુધીમાં, ભારત દસમા સૌથી મોટા અર્થતંત્રમાંથી વૈશ્વિક સ્તરે ત્રીજી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા બની ગયું, જેના કારણે લાખો લોકોના જીવનની ગુણવત્તામાં નોંધપાત્ર સુધારો થયો. અહેવાલો સૂચવે છે કે મનમોહન સિંઘ હેઠળ ભારતની આર્થિક પ્રગતિ નાણાકીય વર્ષ 2007માં ટોચે પહોંચી હતી, જેણે પરિબળ ખર્ચ પર 10.08% નો અસાધારણ જીડીપી વૃદ્ધિ દર હાંસલ કર્યો હતો – જે 1991ના આર્થિક ઉદારીકરણ પછી સૌથી વધુ છે. નાણાકીય વર્ષ 2012 બેઝ યર સિરીઝનો ઉપયોગ કરીને સુધારેલી ગણતરીઓ નાણાકીય વર્ષ2004 થી મજબૂત વિસ્તરણને રેખાંકિત કરે છે, જે સિંઘની આર્થિક નીતિઓની પરિવર્તનકારી અસરને પ્રકાશિત કરે છે.
આ આર્થિક સફર 1991 થી 1996 ના નાણાં પ્રધાન તરીકેના તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન શરૂ થઈ હતી, જ્યારે તેમણે ભારતના આર્થિક ઉદારીકરણનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. જુલાઇ 1991માં તેમના ઐતિહાસિક બજેટ ભાષણમાં સિંહે કહ્યું હતું કે, “પૃથ્વી પરની કોઈ શક્તિ એવા વિચારને રોકી શકશે નહીં જેનો સમય આવી ગયો છે. વિશ્વમાં એક મોટી આર્થિક શક્તિ તરીકે ભારતનો ઉદભવ એક એવો વિચાર છે.” સિંઘની શૈક્ષણિક સફર 1957માં કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં ઇકોનોમિક ટ્રિપોસ સાથે શરૂ થઈ. તેઓ 1971માં ભારત સરકારમાં વાણિજ્ય મંત્રાલયમાં આર્થિક સલાહકાર તરીકે જોડાયા અને ટૂંક સમયમાં 1972માં મુખ્ય આર્થિક સલાહકાર બન્યા. દાયકાઓ દરમિયાન, તેમણે અગ્રણી હોદ્દાઓ સંભાળ્યા હતા.
7 દિવસનો રાષ્ટ્રીય શોક જાહેર
ડો.મનમોહન સિંઘના નિધનના કારણે કેન્દ્ર સરકારે 7 દિવસનો રાષ્ટ્રીય શોક જાહેર કર્યો છે. સવારે 11 વાગ્યે કેબિનેટની બેઠક બોલાવવામાં આવી છે. તેમજ શુક્રવારના નિર્ધારિત તમામ કાર્યક્રમો રદ કરવામાં આવ્યા છે. રાહુલ ગાંધી અને કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ ખડગે મોડી રાત્રે બેલાગવીથી દિલ્હી પહોંચ્યા બાદ સીધા મનમોહન સિંહના નિવાસસ્થાને ગયા હતા. દરમિયાન, કર્ણાટકના બેલાગવીમાં ચાલી રહેલી કોંગ્રેસ વર્કિંગ કમિટીની બેઠક રદ કરવામાં આવી હતી. કોંગ્રેસના સ્થાપના દિવસને લગતા કાર્યક્રમો પણ રદ કરવામાં આવ્યા છે. પાર્ટીના કાર્યક્રમો 3 જાન્યુઆરી પછી શરૂ થશે.
કાલે ડો.મનમોહન સિંઘનો પાર્થિવ દેહ પંચમહાભૂતમાં વિલિન થશે
આજે રાત્રે 1 વાગે મનમોહન સિંઘની પુત્રી અમેરિકાથી પરત ફરશે. મનમોહન સિંઘના પાર્થિવ દેહને અંતિમ દર્શન માટે આવતીકાલે સવારે 8 થી 10 દરમિયાન એઆઈસીસી ખાતે રાખવામાં આવશે. એઆઈસીસી હેડક્વાર્ટરમાં, રાહુલ ગાંધી, સોનિયા ગાંધી સહિત તમામ મોટા નેતાઓ પૂર્વ પીએમને શ્રદ્ધાંજલિ આપશે જ્યારે વડાપ્રધાનોના અંતિમ સંસ્કાર રાજઘાટ પાસે કરવામાં આવશે.સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર કોંગ્રેસ અટલ બિહારી વાજપેયીની જેમ મનમોહન સિંઘના અંતિમ સંસ્કાર માટે જગ્યાની માંગ કરશે.
