- લખાપરમાંથી કાર્નેલિયન, એગેટ, એમેઝોનાઇટ અને સ્ટીટાઇટથી બનેલા અર્ધકિંમતી પથ્થરના માળા, તાંબાની વસ્તુઓ, અને હથોડાના પથ્થરો સહિતની વસ્તુઓ મળી આવી
લખપત: કચ્છ જિલ્લાના લખપત નજીક લખાપર ગામમાં 5,300 વર્ષ જૂની પ્રારંભિક હડપ્પા સમયગાળાની વસાહત મળી આવી છે, જે પુરાતત્વવિદો માટે એક મહત્ત્વપૂર્ણ શોધ છે. કેરળ યુનિવર્સિટીના સંશોધકોની ટીમે આ વસાહત શોધી કાઢી છે. આ સ્થળ ત્યારે અસ્તિત્વમાં હતું જ્યારે હાલનું યુનેસ્કો વર્લ્ડ હેરિટેજ સ્થળ હડપ્પા એક્રોપોલિસ તેના રચનાત્મક તબક્કામાં હતું. આ શોધનું મહત્ત્વ એટલા માટે પણ વધી જાય છે કારણ કે તે જુના ખાટિયા ગામની નજીક આવેલું છે, જ્યાં 2023માં 125થી વધુ પ્રારંભિક હડપ્પા યુગની કબરો મળી આવી હતી. આ ઉપરાંત, આ શોધ લખપતમાં પ્રારંભિક હડપ્પા સ્થળોના સમૂહનો એક ભાગ છે, જેમાં 2024માં સમાન જૂથ દ્વારા શોધાયેલ પડ્ટાનો પણ સમાવેશ થાય છે.
આ વસાહતની ઓળખ 2022માં લખાપર ગામના ભૂતપૂર્વ સરપંચ નારાયણ જજાનીની મદદથી થઈ હતી. પ્રોજેક્ટ લીડ ડૉ. રાજેશ એસવી અને ડૉ. અભયન જીએસ (બંને કેરળ યુનિવર્સિટીના પુરાતત્વ વિભાગના સહાયક પ્રોફેસર) એ જણાવ્યું હતું કે, ખેતીની જમીનના માલિકની પરવાનગી લીધા પછી, ગદુલી-લખાપર રસ્તાની બંને બાજુ લગભગ 3 હેક્ટર વિસ્તારમાં ખોદકામ હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું. સંશોધકોએ જણાવ્યું હતું કે ગુજરાતમાં પ્રારંભિક હડપ્પા દફન પ્રથાઓ સાથે સંકળાયેલા બે મુખ્ય સ્થળો છે: કેરળ યુનિવર્સિટી દ્વારા શોધાયેલ જુના ખાટિયા, અને બરોડા યુનિવર્સિટી દ્વારા ધાણેતી. લખાપર વસાહત જુના ખાટિયામાં મળેલી કબરો સાથે સીધો સંબંધ ધરાવે છે, જે દર્શાવે છે કે આ વસાહતે પોતાના મૃતકોને વસાહતથી થોડે દૂર દફનાવ્યા હશે.
લખાપર સ્થળ એક નાળાની નજીક આવેલું છે, જે સંભવતઃ વસાહતીઓને બારમાસી પાણીનો સ્ત્રોત પૂરો પાડતો હશે. ખોદકામ દરમિયાન એક મોટી પથ્થરની રચના, એક માનવ દફન સ્થળ, તેમજ માટીકામ અને કલાકૃતિઓનો નોંધપાત્ર સંગ્રહ મળી આવ્યો છે. કેટલાક માટીકામના ટુકડાઓ 3,300 બીસીઇના હોવાનું મનાય છે. ખાસ કરીને, ‘પ્રભાસ-પૂર્વ’ તરીકે ઓળખાતી એક વિશિષ્ટ પ્રારંભિક હડપ્પીય સિરામિક પરંપરાની શોધ નોંધપાત્ર છે. આ પ્રકારના સિરામિક્સ અગાઉ ગુજરાતના ફક્ત પ્રભાસ પાટણ, દાત્રાણા અને જાનાન જેવા ત્રણ સ્થળોએ જ મળ્યા હતા, જે પ્રારંભિક હડપ્પીય સમયગાળા દરમિયાન પ્રાદેશિક ચાલ્કોલિથિક સમુદાયોના પ્રભાવને સૂચવે છે.
સંશોધકોને લખાપર સ્થળનો ગુજરાત ક્ષેત્રના અન્ય પ્રાચીન હડપ્પા સ્થળો સાથે માટીકામ અને અન્ય કલાકૃતિઓના સંદર્ભમાં ગાઢ સંબંધ જોવા મળ્યો હતો. અહીંથી કાર્નેલિયન, એગેટ, એમેઝોનાઇટ અને સ્ટીટાઇટથી બનેલા અર્ધ-કિંમતી પથ્થરના માળા, તેમજ શેલ માળા, શેલ બંગડીઓ, તાંબાની વસ્તુઓ, ટેરાકોટા વસ્તુઓ, પીસવાના પથ્થરો, હથોડાના પથ્થરો, લિથિક સાધનો અને ઉત્પાદન ભંગાર મળી આવ્યા છે. ચેર્ટથી બનેલા પથ્થરના બ્લેડ સિંધ સાથે ગાઢ જોડાણ દર્શાવે છે. પાળેલા પ્રાણીઓ (ગાય, ઘેટાં, બકરા) ના અવશેષો, માછલીના હાડકાં અને ખાદ્ય શેલના ટુકડાઓ પણ મળી આવ્યા છે, જે પ્રારંભિક હડપ્પાના લોકોના આહાર અને જીવનશૈલી પર પ્રકાશ પાડે છે.
આ પ્રદેશમાં પ્રારંભિક હડપ્પા વસાહતો શોધવાનો આ મોટો પ્રોજેક્ટ સ્પેન, યુએસએ, જાપાન અને ભારતની વિવિધ સંસ્થાઓ જેમ કે કેએસકેવી કચ્છ યુનિવર્સિટી, બીરબલ સાહની ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ પેલેઓસાયન્સ, ડેક્કન કોલેજ અને આર્કિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયાના સહયોગથી ચાલી રહ્યો છે. આ શોધથી કચ્છ જિલ્લામાં પ્રારંભિક હડપ્પા સંસ્કૃતિના ફેલાવા અને તેમની જીવનશૈલી વિશે વધુ ઊંડાણપૂર્વકની માહિતી મળી છે. લખાપરથી મળેલી એકમાત્ર કબર, જેમાં પ્રભાસ પૂર્વેના સિરામિક્સ દફનવિધિના માલ તરીકે હતા, તે પણ પુરાતત્વીય દૃષ્ટિકોણથી અનોખી અને મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
