- રોકડા તો રોકડા જ છે
- વર્ષ 2017માં બજારમાં રૂ. 13.50 લાખ કરોડની રોકડ ફરતી હતી, જે નાણાકીય વર્ષ 2024ના અંતે રૂ.35.15 લાખ કરોડને આંબી ગઈ
પહેલા ડિમોનેટાઇઝેશન અને પછી રૂ. 2000ની નોટો પાછી ખેંચી લેવામાં આવી, પરંતુ આ પછી પણ સિસ્ટમમાં રોકડનો ઉપયોગ ઓછો થયો નથી. જો બજારમાં રહેલા રોકડ ચલણની 2017 સાથે સરખામણી કરવામાં આવે તો નાણાકીય વર્ષ 2024ના અંતે રૂ.35.15 લાખ કરોડે પહોંચી ગઈ છે. બીજી તરફ, યુપીઆઈ દ્વારા થતા વ્યવહારોમાં પણ અનેકગણો વધારો થયો છે.
રોકડ વ્યવહારો હજુ પણ ડિજિટલ પદ્ધતિઓ જેટલા જ મહત્વપૂર્ણ છે. માર્ચ 2017માં સિસ્ટમમાં રોકડ રૂ. 13.35 લાખ કરોડ હતી, જે માર્ચ 2024ના અંત સુધીમાં બમણાથી વધુ વધીને રૂ. 35.15 લાખ કરોડ થઈ ગઈ છે.
નોંધનીય છે કે રિઝર્વ બેંક દ્વારા મે 2023થી ચલણમાંથી 2000 રૂપિયાની બેંક નોટો પાછી ખેંચી લેવાના નિર્ણય છતાં ચલણમાં ચલણમાં વધારો થયો છે. પરિણામે, સેન્ટ્રલ બેંકે બેંકિંગ સિસ્ટમમાંથી રૂ. 3.56 લાખ કરોડની 97.83 ટકા નોટો પાછી ખેંચવી પડી હતી.
સીએમએસ ઇન્ફો સિસ્ટમ્સના પ્રેસિડેન્ટ અનુષ રાઘવનના જણાવ્યા અનુસાર કેશ મેનેજમેન્ટ સોલ્યુશન્સ આર્થિક પ્રવૃત્તિના સ્તર અને રોકડ ખર્ચ વચ્ચે મજબૂત સંબંધ દર્શાવે છે. અર્થવ્યવસ્થાના વિકાસ માટે, તે મહત્વપૂર્ણ છે કે ચુકવણીની ઇકોસિસ્ટમ વ્યવહારના તમામ મોડને મંજૂરી આપે. રોકડ ચૂકવણી, મોબાઇલ, ઇલેક્ટ્રોનિક અને ડિજિટલ ચૂકવણીના અન્ય સ્વરૂપો આવશ્યકપણે એકબીજાના પૂરક છે. તેમના મતે, આ સંતુલન ખાસ કરીને ભારત જેવા વપરાશ આધારિત અર્થતંત્ર માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
રાઘવનના જણાવ્યા અનુસાર, યુએસ, ચીન, જાપાન અને ભારત જેવા મોટા અર્થતંત્રોની સરખામણીમાં બ્રાઝિલ, દક્ષિણ આફ્રિકા, રશિયા અને યુકે જેવી નાની અર્થવ્યવસ્થાઓમાં સીઆઇસીનું પ્રમાણ ઘણું ઓછું હતું. સીઆઇસી અને અર્થતંત્રના કદ વચ્ચે સીધો સંબંધ દર્શાવે છે.
સીએમએસ કેશ ઇન્ડેક્સ એ બે પરિબળોનો સમાવેશ કરેલો ભારાંકિત ઇન્ડેક્સ છે, એટલે કે રોકડ કે જે એટીએમ ચેનલો દ્વારા ફરી ભરપાઈ તરીકે પરિભ્રમણમાં આવે છે અને ઉપભોક્તા દ્વારા ખરીદી કર્યા પછી સંગઠિત છૂટક ચેનલોમાંથી એકત્ર કરાયેલી રોકડ. ભારતના બંને શહેરો અને નગરો સીએમએસ ઇન્ફો સિસ્ટમ્સ દ્વારા આવરી લેવામાં આવ્યા છે.
સીએમએસ ઇન્ફો સિસ્ટમ્સનો વપરાશ અહેવાલ 2024 જેનું શીર્ષક ‘અનફોલ્ડિંગ ઈન્ડિયાઝ કન્ઝમ્પશન સ્ટોરી 2024’ દર્શાવે છે કે કન્ઝ્યુમર ડ્યુરેબલ્સ અને એફએમસીજી સેક્ટર તેમજ મુસાફરી અને લેઝરમાં ખર્ચ વધી રહ્યો છે. નાણાકીય વર્ષ 24 માં ખર્ચ માટે એટીએમ ઉપાડમાં સૌથી વધુ વૃદ્ધિ સાથે દિલ્હી, તમિલનાડુ, ઉત્તર પ્રદેશ, પશ્ચિમ બંગાળ અને કર્ણાટક મોખરે છે.
યુપીઆઈથી થતા વ્યવહારોમાં પણ ધરખમ વધારો
યુપીઆઈ દ્વારા ડિજિટલ પેમેન્ટ 2016 માં શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું, તેને 2020 પછી કોવિડ-19 માં વેગ મળ્યો હતો અને તેનાથી થતા વ્યવહારમાં લગભગ નવ ગણો વધારો નોંધાયો છે. માસિક યુપીઆઈ વ્યવહારો માર્ચ 2020માં રૂ. 2.06 લાખ કરોડથી વધીને ફેબ્રુઆરી 2024માં રેકોર્ડ રૂ. 18.07 લાખ કરોડ સુધી પહોંચી ગયા છે.
તહેવાર અને કૃષિ બન્ને રોકડના પ્રવાહને આપે છે વેગ
સિસ્ટમમાં ચલણનું રિઝર્વ બેંકનું મૂલ્યાંકન દર્શાવે છે કે તહેવારો દરમિયાન અને મોટી ચૂંટણીઓ પહેલા અથવા જ્યારે કૃષિ ક્ષેત્રમાં મજબૂત વૃદ્ધિ થાય છે ત્યારે ચલણની માંગ ઘણી વખત વધારે હોય છે, કારણ કે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાંથી રોકડની માંગમાં વધારો થાય છે .
