ઇન્દિરા ગાંધીનું વડાપ્રધાન પદ રદ્દ કરાવવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવનાર શાંતિ ભૂષણની ચીર વિદાયી

મુંબઈ બૉમ્બ વિસ્ફોટ, પીએફ કૌભાંડ સહિતના કેસો શાંતિ ભૂષણની આગેવાનીમાં લડાયા

દેશના પૂર્વ કાયદા મંત્રી શાંતિ ભૂષણનું ૯૭ વર્ષની વયે નિધન થયું છે. તેમણે નોઈડામાં અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા.  શાંતિ ભૂષણ છેલ્લા કેટલાક દિવસોથી ખૂબ જ બીમાર હતા. દેશના સૌથી મોટા વકીલોની યાદીમાં શાંતિ ભૂષણનું નામ સામેલ હતું. તેમણે ઈન્દિરા ગાંધી સામેના કેસની પણ હિમાયત કરી હતી જેમાં તેમની ચૂંટણી રદ કરવામાં આવી હતી. એટલું જ નહીં, આ કેસમાં હાર બાદ ઈન્દિરા ગાંધીએ દેશમાં ઈમરજન્સી લાદી હતી.

વર્ષ ૧૯૭૧માં ઈન્દિરા ગાંધીએ રાયબરેલીથી લોકસભા ચૂંટણી જીતી હતી. આ ચૂંટણીમાં તેમની પાર્ટીને મોટી જીત મળી હતી. ઈન્દિરાએ રાયબરેલીથી સંયુક્ત સમાજવાદી પાર્ટીના ઉમેદવાર રાજનારાયણને હરાવ્યા હતા. રાજનારાયણે ઈન્દિરાની જીત સામે અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટનો સંપર્ક કર્યો હતો. આ કેસમાં રાજનારાયણ વતી શાંતિ ભૂષણે વકીલાત કરી હતી અને આ મામલામાં હાઈકોર્ટે ચૂંટણી પરિણામો રદ કર્યા હતા અને ત્યારબાદ દેશમાં રાજકીય કટોકટીની સ્થિતિ ઉદ્ભવી હતી.

૧૯૭૧માં ૫મી લોકસભા માટે ચૂંટણી યોજાઈ હતી. આ ચૂંટણી પહેલા કોંગ્રેસ બે ભાગમાં વહેંચાઈ ગઈ હતી.  ઈન્દિરા ગાંધીના નેતૃત્વમાં કોંગ્રેસે લોકસભાની ૫૪૫માંથી ૩૫૨ બેઠકો જીતી હતી. જ્યારે વિપક્ષ કોંગ્રેસ (ઓ)ને માત્ર ૧૬ બેઠકો મળી હતી. આ ચૂંટણીમાં જ ઈન્દિરા ગાંધીએ ગરીબી હટાવોનો નારો આપ્યો હતો.

ઈન્દિરા ગાંધી આ ચૂંટણીમાં રાયબરેલીથી લડ્યા હતા અને તેમણે સંયુક્ત સમાજવાદી પાર્ટીના ઉમેદવાર રાજનારાયણને હરાવ્યા હતા પરંતુ રાજનારાયણને પોતાની જીતનો વિશ્વાસ હતો. આવી સ્થિતિમાં તેમણે ઈંદિરા ગાંધીની જીતને અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટમાં પડકારી હતી. આ કેસમાં શાંતિ ભૂષણે રાજનારાયણનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું હતું. આ કેસને ઈન્દિરા ગાંધી વર્સીસ રાજનારાયણ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

રાજનારાયણે પોતાની અરજીમાં આરોપ લગાવ્યો હતો કે ઈન્દિરા ગાંધીએ ચૂંટણી જીતવા માટે સરકારી મશીનરી અને સંસાધનોનો દુરુપયોગ કર્યો હતો. આવી સ્થિતિમાં તેમની ચૂંટણી રદ થવી જોઈએ. રાજનારાયણ દ્વારા ઈન્દિરા પર કુલ ૭ આરોપો લગાવવામાં આવ્યા હતા.  આ કેસમાં વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીને પણ કોર્ટમાં હાજર થવું પડ્યું હતું. દેશમાં આ પહેલી ઘટના હતી જ્યારે વડાપ્રધાન કોઈ કેસમાં કોર્ટમાં હાજર થયા હોય. ઈન્દિરા ગાંધીએ તેમના પર લાગેલા આરોપોનો જવાબ કેટલાંક કલાકો સુધી આપવો પડ્યો.

૧૨ જૂન ૧૯૭૫ના રોજ અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટના જસ્ટિસ જગમોહન લાલ સિંહાએ પોતાનો ચુકાદો આપ્યો હતો.  તેમણે ૭ માંથી ૫ આરોપોમાં ઈન્દિરાને રાહત આપી હતી. પરંતુ ઈન્દિરા ગાંધીને બે મુદ્દા પર દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યા હતા. કોર્ટે ઈન્દિરા ગાંધીની ચૂંટણી રદ કરી હતી. આ સાથે ઇન્દિરા ગાંધીને લોકપ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમ હેઠળ આગામી છ વર્ષ માટે લોકસભા કે વિધાનસભાની ચૂંટણી લડવા માટે ગેરલાયક ઠેરવવામાં આવ્યા હતા.  જસ્ટિસ સિંહાએ પોતાના આદેશમાં લખ્યું હતું કે ઈન્દિરા ગાંધીએ તેમની ચૂંટણીમાં ભારતીય સરકારી અધિકારીઓ અને સરકારી મશીનરીનો ઉપયોગ કર્યો હતો.

આ નિર્ણય સામે ઈન્દિરા ગાંધી સુપ્રીમ કોર્ટમાં પહોંચ્યા હતા. પાલખીવાલાએ ઈન્દિરા ગાંધીની વકીલાત કરી હતી. જ્યારે શાંતિ ભૂષણે રાજનારાયણ વતી તેમની સામે પક્ષ લીધો હતો. જસ્ટિસ વીઆર કૃષ્ણા અય્યરે ૨૪ જૂન, ૧૯૭૫ના રોજ અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટના નિર્ણય પર આંશિક સ્ટે ઓર્ડર આપ્યો હતો. નિર્ણય અનુસાર ઈન્દિરા ગાંધી સંસદની કાર્યવાહીમાં ભાગ લઈ શકે છે પરંતુ મતદાન નહીં કરી શકે. આ નિર્ણય સામે વિપક્ષે ઈન્દિરા ગાંધી સામે મોરચો ખોલ્યો હતો. ૨૫ જૂને જયપ્રકાશ નારાયણે દિલ્હીના રામલીલા મેદાનમાં રેલી યોજી હતી.  આ રેલી પછી જ ઈન્દિરા ગાંધીએ દેશમાં ઈમરજન્સી જાહેર કરી હતી.

૧૯૮૦ ના દાયકાથી શાંતિ ભૂષણનું બીજું સ્વરૂપ દેખાયું હતું.  જે કાર્યકર્તાનું સ્વરૂપ હતું. સેન્ટર ફોર પબ્લિક ઈન્ટરેસ્ટ લિટીગેશન એટલે કે સીપીઆઈએલના સ્થાપકોમાં શાંતિ ભૂષણ મોખરે હતા. તેમાં જસ્ટિસ તારકુંડે અને જસ્ટિસ સચ્ચર પણ હતા. આ પછી શાંતિ ભૂષણ અન્ના હજારેના લોકપાલ આંદોલનમાં પણ સક્રિય જોવા મળ્યા હતા. તેમણે લોકપાલનો સંપૂર્ણ મુસદ્દો તૈયાર કર્યો હતો. આંદોલન પછી જ્યારે રાજકીય પક્ષ બનાવવાની વાત આવી ત્યારે શાંતિભૂષણે અરવિંદ કેજરીવાલને સલાહ અને પ્રોત્સાહન આપ્યું. આ સિવાય તેણે એક કરોડ રૂપિયા રોકડા પણ આપ્યા હતા.  જોકે, બાદમાં તેઓ કેજરીવાલ સરકારથી નારાજ થઈ ગયા હતા.

દેશના ઇતિહાસમાં મહત્વપૂર્ણ કેસોમાં શાંતિ ભુષણે કરી હતી વકીલાત

શાંતિ ભૂષણે ૧૯૯૩ના મુંબઈ બોમ્બ વિસ્ફોટના આરોપીઓ અને બાદમાં સંસદ પર હુમલો કરનાર આતંકવાદી શૌકત હુસૈનનું પણ પ્રતિનિધિત્વ કર્યું હતું.  શાંતિ ભૂષણે અરુંધતી રોયનો બચાવ કર્યો હતો જ્યારે તેમની સામે કોર્ટના તિરસ્કારનો કેસ દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે પ્રખ્યાત પીએફ કૌભાંડ પ્રકાશમાં આવ્યું ત્યારે પણ શાંતિ ભૂષણ આરોપીઓ સામે અવાજ ઉઠાવતા હતા. આરોપીઓમાં ન્યાયતંત્રના અનેક ન્યાયાધીશોના નામ પણ પ્રશ્નો અને શંકાના વર્તુળમાં હતા. બિરલા પરિવારના મિલકત વિવાદમાં તેઓ રાજેન્દ્ર એસ. લોઢાની તરફેણમાં કોર્ટના થ્રેશોલ્ડ પર હાજર થયા, અને ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન એચડી દેવગૌડાની વકીલાત પણ કરી.

કટોકટી બાદ શાંતિ ભૂષણ કાયદા મંત્રી બન્યા

ઈમરજન્સીના અંત પછી જનતા પાર્ટીની સરકાર બની હતી. ત્યારે તેઓ જનતા પાર્ટીમાં જોડાયા હતા. આ પછી તેમને કાયદા મંત્રી બનાવવામાં આવ્યા હતા. તેઓ રાજ્યસભાના સાંસદ બન્યા અને ૧૯૭૭ થી ૧૯૭૯ સુધી કાયદા મંત્રી રહ્યા હતા. શાંતિ ભૂષણ વર્ષ ૧૯૮૦ માં ભારતીય જનતા પાર્ટીમાં જોડાયા હતા. પરંતુ ૧૯૮૬માં, જ્યારે ભારતીય જનતા પાર્ટીએ ચૂંટણી અરજી પર તેમની સલાહ સ્વીકારી ન હતી, ત્યારે તેમણે ભાજપમાંથી રાજીનામું આપી દીધું હતું.