એવું તે શું થયું કે હજુ પણ ભાતરતનો આ રેલ્વે ટ્રેક અંગ્રેજોના હાથમાં છે 

• ભારતને આઝાદી મળ્યાને 75 વર્ષથી વધુ સમય થઈ ગયો છે, પરંતુ શું તમે માનશો કે આપણા દેશમાં એક એવો રેલવે ટ્રેક છે જે હજુ પણ અંગ્રેજોના તાબામાં છે! એટલું જ નહીં, ભારતે આ રેલ્વે ટ્રેકના બદલામાં દર વર્ષે બ્રિટનને રોયલ્ટી પણ ચૂકવવી પડે છે.

Offbeat : ભારતીય રેલ્વે વિશ્વનું ચોથું સૌથી મોટું રેલ્વે નેટવર્ક હોવાનું કહેવાય છે. દેશમાં પૂર્વને પશ્ચિમ સાથે અને ઉત્તરને દક્ષિણ સાથે જોડવામાં ભારતીય રેલ્વે જેટલું મોટું યોગદાન કદાચ અન્ય કોઈ સંસાધનોએ આપ્યું નથી.

ભારતમાં રેલ્વે નેટવર્ક આઝાદીના ઘણા વર્ષો પહેલા શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ આ નેટવર્કનો ઝડપી વિકાસ આધુનિક અને વિકસિત ભારતના નિર્માણ સાથે થયો છે.

ભારતને આઝાદી મળ્યાને 75 વર્ષથી વધુ સમય થઈ ગયો છે, પરંતુ શું તમે માનશો કે આપણા દેશમાં એક એવો રેલવે ટ્રેક છે જે હજુ પણ અંગ્રેજોના તાબામાં છે! એટલું જ નહીં, ભારતે આ રેલ્વે ટ્રેકના બદલામાં દર વર્ષે બ્રિટનને રોયલ્ટી પણ ચૂકવવી પડે છે.

આ રેલવે ટ્રેક ભારતના મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં છે. તે ‘શકુંતલા રેલ્વે ટ્રેક’ તરીકે ઓળખાય છે. બ્રિટન પાસે માલિકીનો અધિકાર છે, ભારતને નહીં.

મહારાષ્ટ્રમાં અમરાવતી અને મુર્તજાપુર વચ્ચેના 190 કિમી લાંબા રેલ્વે ટ્રેકને શકુંતલા રેલ્વે ટ્રેક કહેવામાં આવે છે. આ રેલ્વે ટ્રેક આજની જેમ મીટરગેજ નથી પણ નેરોગેજ છે. આ ટ્રેક પરથી એક ટ્રેન શકુંતલા એક્સપ્રેસ પસાર થતી હતી, જેના કારણે આ ટ્રેકને શકુંતલા રેલ્વે ટ્રેક કહેવામાં આવે છે.

આ રેલ્વે ટ્રેક બ્રિટિશ કંપની ક્લીક નિક્સન એન્ડ કંપની દ્વારા બનાવવામાં આવ્યો હતો અને આજે પણ આ ટ્રેકની માલિકી બ્રિટિશ કંપની પાસે છે. પરંતુ એવું કેવી રીતે બની શકે કે સ્વતંત્ર ભારતનો માત્ર એક જ માર્ગ કે ટ્રેક બ્રિટિશ કંપનીની માલિકીનો હોય? તો ચાલો જાણીએ…!

રેલ્વે ટ્રેક કેમ બનાવવામાં આવ્યો?

અંગ્રેજોના સમયમાં મહારાષ્ટ્રના અમરાવતીમાં કપાસની ખેતી થતી હતી. અમરાવતીથી મુંબઈ બંદર સુધી કપાસના પરિવહન માટે શકુંતલા રેલ્વે ટ્રેક નાખવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો. વર્ષ 1903 માં, બ્રિટિશ કંપનીએ ટ્રેક નાખવાનું કામ શરૂ કર્યું જે 1916 માં સંપૂર્ણ રીતે પૂર્ણ થયું. ક્લિક નિક્સન એન્ડ કંપનીએ આ રેલ્વે ટ્રેક નાખવા માટે સેન્ટ્રલ પ્રોવિન્સ રેલ્વે કંપની (CPRC)ની પણ સ્થાપના કરી હતી.

શકુંતલા એક્સપ્રેસ દોડતી હતી

ટ્રેકના નિર્માણ બાદ જ આ રૂટ પર શકુંતલા એક્સપ્રેસ નામની પેસેન્જર ટ્રેનનું સંચાલન શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ 190 કિલોમીટર લાંબા ટ્રેક પર, શકુંતલા એક્સપ્રેસ અચલપુરથી યવતમાલ વચ્ચે દોડતી હતી, જે રૂટ પર લગભગ 17 નાના-મોટા સ્ટેશનો પર રોકાતી હતી. ટ્રેનનું સંચાલન શરૂ થયા પછી, આ 5 ડબ્બાવાળી ટ્રેન લગભગ 70 વર્ષ સુધી સ્ટીમ એન્જિનથી ચલાવવામાં આવી હતી.

વર્ષ 1994 માં, સ્ટીમ એન્જિનને દૂર કરવામાં આવ્યું અને ડીઝલ એન્જિન સ્થાપિત કરવામાં આવ્યું અને કોચની સંખ્યા 5 થી વધારીને 7 કરવામાં આવી. શકુંતલા એક્સપ્રેસ લગભગ 6-7 કલાકમાં તેની મુસાફરી પૂરી કરતી હતી. આ રૂટ પર દરરોજ 1000 જેટલા મુસાફરો શકુંતલા એક્સપ્રેસમાં મુસાફરી કરતા હતા.

તેનું ટ્રાન્સફર કેમ ન થયું?

1947માં ભારતને આઝાદી મળ્યા બાદ, 1952માં રેલ્વેનું રાષ્ટ્રીયકરણ થયું ત્યાં સુધી આ ટ્રેકનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું ન હતું. આ ટ્રેક અલગ રહ્યો અને ભારતીય રેલ્વે હેઠળ આવી શક્યો નહીં. તે સમયે, બ્રિટિશ કંપની અને ભારતીય રેલ્વે વચ્ચે એક કરાર થયો હતો, જે અંતર્ગત ભારતે દર વર્ષે ઉક્ત બ્રિટિશ કંપનીને રોયલ્ટી ચૂકવવાની રહેશે અને તેના બદલામાં બ્રિટિશ કંપની ટ્રેકની જાળવણીની જવાબદારી લેશે.

આ કરાર હેઠળ ભારતીય રેલવે દર વર્ષે બ્રિટિશ કંપનીને રોયલ્ટી તરીકે 1 કરોડ 20 લાખ રૂપિયા ચૂકવે છે. જો કે ભારતીય રેલ્વેએ આ રેલ્વે ટ્રેકની ખરીદી માટે બ્રિટિશ ખાનગી કંપનીને ઘણી વખત પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો, પરંતુ સોદો ક્યારેય થઈ શક્યો ન હતો. પરંતુ શકુંતલા એક્સપ્રેસને વર્ષ 2020માં બંધ કરી દેવામાં આવી હતી.

શકુંતલા એક્સપ્રેસ કેમ બંધ કરવામાં આવી?

ભારત સાથેના કરાર હેઠળ, બ્રિટિશ કંપની ક્લિક નિક્સન એન્ડ કંપનીએ શકુંતલા રેલ્વે ટ્રેકની જાળવણી કરવી જોઈતી હતી, પરંતુ મીડિયા અહેવાલોમાં દાવો કર્યા મુજબ, કંપનીએ તેમ કર્યું નથી. કહેવાય છે કે 60 વર્ષથી આ ટ્રેકનું સમારકામ ન થવાને કારણે આ ટ્રેક સાવ જર્જરિત થઈ ગયો હતો. જેના કારણે શકુંતલા એક્સપ્રેસની સ્પીડ 20 કિમી પ્રતિ કલાકથી વધી શકી નથી.

આખરે વર્ષ 2020 માં, શકુંતલા એક્સપ્રેસને બંધ કરવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો જે હજુ પણ બંધ છે. જો કે, આ ટ્રેન બંધ થવાને કારણે સ્થાનિક લોકોને ઘણી મુશ્કેલીનો સામનો કરવો પડ્યો હતો અને સ્થાનિક લોકો હજુ પણ શકુંતલા એક્સપ્રેસ ફરીથી શરૂ કરવાની માંગ કરી રહ્યા છે.