કેટલી ગરમી સહન કરી શકે છે માણસનું શરીર, કેટલા તાપમાને થાય છે મૃત્યુ?

દેશ અને દુનિયામાં વર્ષે ને વર્ષે ગરમી વધી રહી છે. એપ્રિલમાં જ ગરમીએ લોકોની હાલત કફોડી બનાવી દીધી છે. હવામાન વિભાગનું માનવું છે કે એપ્રિલના અંતિમ સપ્તાહ સુધીમાં આકરી ગરમી સાથે હીટવેવ શરૂ થઈ જશે. સવાલ એ થાય છે કે સામાન્ય માનવી કેટલા તાપમાન સુધી સરળતાથી જીવી શકે છે?

આ વખતે એપ્રિલમાં દેશમાં ગરમી નવા રેકોર્ડ બનાવી રહી છે. હવામાન વિભાગનું અનુમાન છે કે એપ્રિલના અંતિમ સપ્તાહ સુધીમાં દેશમાં આકરી ગરમી પડશે. આ પછી હીટ વેવ શરૂ થશે. તે જ સમયે હવામાન વિભાગ લોકોને બપોરના સમયે ઘરની બહાર ન નીકળવાની સલાહ આપી રહ્યું છે. દર વર્ષે ઉનાળાની ઋતુમાં દેશના વિવિધ ભાગોમાંથી એવા અહેવાલો આવે છે કે હીટસ્ટ્રોક અથવા હીટવેવને કારણે કેટલાક લોકોના મોત થયા છે. રાજધાની દિલ્હીમાં ફેબ્રુઆરી 2023માં તાપમાનમાં ઝડપથી વધારો થયો હતો. શું તમે ક્યારેય વિચાર્યું છે કે મનુષ્ય કેટલું મહત્તમ તાપમાન સહન કરી શકે છે? ભારે ગરમી સામે શરીર પોતાને ઠંડુ રાખવા માટે શું કરે છે?

મોટાભાગના લોકોએ અનુભવ્યું હશે કે ઉચ્ચ તાપમાન આપણા શરીર અને સ્વાસ્થ્ય બંને માટે હાનિકારક છે. કેટલાક લોકો માટે, ઉચ્ચ તાપમાન જીવલેણ પણ સાબિત થાય છે. જે લોકો આકરી ગરમી સહન કરી શકતા નથી તેઓ પણ મૃત્યુ પામે છે. મોટાભાગના લોકોનું શરીર સખત ગરમી અને કડવી ઠંડી બંનેનો સામનો કરી શકે છે. ઉનાળામાં, દેશના ઘણા ભાગોમાં તાપમાન 50 ડિગ્રી સેલ્સિયસ અથવા તેથી વધુ સુધી પહોંચે છે. આવી સ્થિતિમાં તમારા મનમાં આ પ્રશ્ન અવશ્ય ઊભો થયો હશે કે આવી ગરમીમાં વ્યક્તિ કેવી રીતે જીવી શકે? કયા તાપમાને મનુષ્યો માટે ખતરનાક પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ શકે છે?

માનવ શરીર કેટલું તાપમાન સહન કરી શકે છે?

વૈજ્ઞાનિકોનું કહેવું છે કે માનવ શરીરનું સામાન્ય તાપમાન 98.6 ડિગ્રી ફેરનહીટ હોય છે. આ તમારી આસપાસના પર્યાવરણ એટલે કે બહારના તાપમાનના 37 ડિગ્રી સેલ્સિયસ બરાબર છે. વિજ્ઞાન અનુસાર, મહત્તમ તાપમાન જે મનુષ્ય સરળતાથી ટકી શકે છે તે 42.3 ડિગ્રી સેલ્સિયસ છે. વિજ્ઞાન અનુસાર માનવી ગરમ લોહીવાળા સસ્તન પ્રાણીઓ છે. ‘હોમિયોસ્ટેસિસ‘ નામની વિશેષ પદ્ધતિ દ્વારા મનુષ્યનું રક્ષણ કરવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયા દ્વારા, માનવ મગજ શરીરના તાપમાનને અસ્તિત્વની મર્યાદામાં જાળવી રાખવા માટે હાયપોથેલામસને સ્વતઃ–નિયંત્રિત કરે છે.

તાપમાન કેટલું અસહ્ય બને છે?

લંડન સ્કૂલ ઓફ હાઈજીનનો રિપોર્ટ કહે છે કે 2050 સુધીમાં બ્રિટનમાં ગરમીના કારણે થતા મૃત્યુમાં 257 ટકાનો વધારો થશે. વાસ્તવમાં, વિજ્ઞાન કહે છે કે માનવ શરીર 35 થી 37 ડિગ્રી સુધીના તાપમાનને કોઈપણ સમસ્યા વિના સહન કરી શકે છે. જ્યારે તાપમાન 40 ડિગ્રીને પાર થવા લાગે છે ત્યારે લોકોને મુશ્કેલીનો સામનો કરવો પડે છે. અભ્યાસો અનુસાર મનુષ્ય માટે મહત્તમ 50 ડિગ્રી તાપમાન સહન કરવું મુશ્કેલ છે. આનાથી વધુ તાપમાન જીવન માટે જોખમ ઉભું કરે છે. ભારતમાં 2000-04 અને 2017-21 વચ્ચેના 8 વર્ષ દરમિયાન તીવ્ર ગરમીની લહેર હતી. આ સમયગાળા દરમિયાન, ભારતમાં ગરમીના કારણે મૃત્યુમાં 55 ટકાનો વધારો થયો હતો.

શરીર ઊંચા તાપમાનને કેવી રીતે સહન કરે છે?

શરીરમાંથી પરસેવો, મોં દ્વારા શ્વાસ લેવાથી અને તાજી હવા માટે ખુલ્લા સ્થળોએ જવાથી ઊર્જા મેળવે છે. આ ઉર્જાથી હાયપોથેલેમસ માનવ શરીરના તાપમાનને નિયંત્રિત કરે છે. તેથી જ મનુષ્ય ઊંચા તાપમાનને સહન કરી શકે છે અને જીવંત રહી શકે છે. જો કે, જે સ્થળોએ હવામાન એકસરખું નથી, ત્યાં 45 ડિગ્રી સેલ્સિયસથી વધુ તાપમાન માનવીઓ માટે જોખમી માનવામાં આવે છે. જો કે, હજુ સુધી કોઈ નક્કર જવાબ મળ્યો નથી કે મહત્તમ તાપમાન કેટલું છે કે જેના પર મનુષ્ય જીવી શકે છે? આપણી પૃથ્વી પર વિવિધ પ્રકારના વાતાવરણ છે અને વિવિધ ક્ષમતાઓવાળા શરીર પણ છે. તેમ છતાં ઉચ્ચ તાપમાનમાં સાવચેતી રાખવી વધુ સારું છે.

વધતી ગરમી મૃત્યુનું કારણ ક્યારે બને છે?

માનવ શરીર પર વધતા તાપમાનની અસરો વિશે વાત કરતી વખતે ડૉક્ટરો અને સંશોધકો વારંવાર ‘ગરમી તણાવ‘ શબ્દનો ઉપયોગ કરે છે. જ્યારે આપણું શરીર અત્યંત ગરમ હોય છે, ત્યારે તે તેનું મુખ્ય તાપમાન જાળવી રાખવાનો પ્રયાસ કરે છે. શરીર તેના મુખ્ય તાપમાનને જાળવવાનો પ્રયત્ન કરે છે તે હદ પર્યાવરણ અને ભૌતિક પરિસ્થિતિઓ પર આધારિત છે. આમાં આપણે થાક અનુભવીએ છીએ. આરોગ્ય નિષ્ણાતો કહે છે કે જો તાપમાન 45 ડિગ્રી હોય તો લો બ્લડ પ્રેશરને કારણે મૂર્છા, ચક્કર આવવા કે નર્વસનેસ જેવી ફરિયાદો સામાન્ય છે. તે જ સમયે, જો તમે ખૂબ લાંબા સમય સુધી 48 થી 50 ડિગ્રી અથવા વધુ તાપમાનમાં રહો છો, તો સ્નાયુઓ સંપૂર્ણ રીતે પ્રતિક્રિયા કરી શકે છે અને મૃત્યુ પણ થઈ શકે છે.

આકરી ગરમીમાં પણ શરીર કેવી રીતે ઠંડુ રાખે છે?

જ્યારે બહારનું તાપમાન વધે છે ત્યારે શરીર ખાસ રીતે પ્રતિક્રિયા આપે છે. હકીકતમાં, શરીરનો 70 ટકાથી વધુ ભાગ પાણીથી બનેલો છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, બહારના વધતા તાપમાનમાં શરીરના મુખ્ય તાપમાનને સ્થિર રાખવા માટે આપણા શરીરમાં હાજર પાણી ગરમી સામે લડે છે. આ પ્રક્રિયામાં આપણને પરસેવો થાય છે. તેનાથી શરીર ઠંડુ રહે છે. પરંતુ, જો શરીર લાંબા સમય સુધી આ પ્રક્રિયામાંથી પસાર થાય તો પાણીની ઉણપ થવા લાગે છે. પાણીની અછતને કારણે, કેટલાક લોકોને ચક્કર આવવા લાગે છે અને કેટલાકને માથાનો દુખાવો થાય છે. કેટલાક લોકો બેહોશ પણ થઈ શકે છે. વાસ્તવમાં, પાણીનો અભાવ શ્વાસની પ્રક્રિયાને અસર કરે છે. આવી સ્થિતિમાં, લોહીનો પ્રવાહ જાળવી રાખવા માટે હૃદય અને ફેફસાં પર વધુ દબાણ આવે છે. આ બ્લડ પ્રેશરને અસર કરે છે.