સાક્ષરતા વધતા લોકોમાં જાગૃતિ ને કારણે ‘હમ દો હમારે એક’ થયું: નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે
1950 ના દાયકાની શરૂઆતમાં વસ્તી નિયંત્રણ કાર્યક્રમ શરૂ કરનાર કટલાક દેશોમાં ભારત પહેલો દેશ હતો. કુલ પ્રજનન દર, અથવા સ્ત્રીને તેના પ્રસૂતિ વર્ષોના અંત સુધીમાં બાળકોની સરેરાશ સંખ્યા 5.9 હતી. તેથી, પ્રથમ પંચવર્ષીય યોજનાએ જણાવ્યું હતું કે કુટુંબ નિયોજન જાહેર-સ્વાસ્થ્ય કાર્યક્રમનો એક ભાગ હશે. લગભગ 70 વર્ષ પછી, ભારતનો નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે-5 મુજબ દેશનો કુલ પ્રજનન દર 2.1 ના વસ્તી રિપ્લેસમેન્ટ લેવલથી નીચે પહોંચી ગયો છે.
દેશમા કેટલો મોટો પોતાનો પરિવાર ઈચ્છે છે?
કુલ પ્રજનન દર ઉપરાંત, નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે મુજબ લોકો શું વિચારે છે કે આદર્શ પ્રજનનક્ષમતા શું હશે, તેને વોન્ટેડ ફર્ટિલિટી રેટ કહેવામાં આવે છે, અથવા અંત સુધીમાં એક મહિલાના બાળકોની સરેરાશ સંખ્યા કહેવાય છે જો તેણીએ વર્તમાન વય-વિશિષ્ટ પ્રજનન દરે બાળકોને જન્મ આપ્યો હોય, તો અનિચ્છનીય જન્મોને બાદ કરતાં. અનિચ્છનીય જન્મ એ કોઈ પણ બાળકની સંખ્યા છે જે સ્ત્રીએ તેણીની આદર્શ સંખ્યા તરીકે નોંધી છે.
તાજેતરના સર્વે પ્રમાણે જોઈએ તો દેશમાં વોન્ટેડ પ્રજનન દર છે એક મહિલા દીઠ 1.6 બાળકો – સિક્કિમમાં 0.9 બાળકોથી લઈને મેઘાલયમાં 2.7 બાળકો, સર્વેમાં જાણવા મળ્યું છે. આ 1.8 ઇંચથી નીચે છે ગત વખતે (2015-16) સર્વે હાથ ધરવામાં આવ્યો હતો. તેથી, ભારતીયો વધુને વધુ નાના પરિવારો ઇચ્છે છે.
વસ્તી માં કઈ રીતે બદલાવ આવે છે તે અંગે, ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં મહિલાઓએ વાસ્તવિક અને વચ્ચેના તફાવતની જાણ કરી શહેરી વિસ્તારોમાં મહિલાઓમાં 0.2 બાળકોની સરખામણીમાં 0.4 બાળકોનો પ્રજનન દર જોઈએ છે.
વધુ શિક્ષિત સ્ત્રીઓમાં ઓછા બાળકો હોય છે. સર્વેક્ષણ મુજબ, શાળાકીય શિક્ષણ વિનાની મહિલાઓ માટે કુલ વોન્ટેડ પ્રજનન દર 2.2 બાળકો છે જેની સરખામણીમાં 12 કે તેથી વધુ વર્ષ શાળામાં ભણેલી મહિલાઓ માટે માત્ર 1.6 બાળકો છે. તેવી જ રીતે, વાસ્તવિક અને ઇચ્છિત પ્રજનન દર વચ્ચેનું અંતર શાળાકીય શિક્ષણ વિનાની સ્ત્રીઓમાં (0.6) 12 કે તેથી વધુ વર્ષનું શાળાકીય શિક્ષણ ધરાવતી સ્ત્રીઓ (0.2) કરતાં ઘણું વધારે છે.
આમ વસ્તી વધારાને નિયંત્રણમાં રાખવા સરકાર દ્વારા ઘણા પગલાં લેવાયેલા છે પરંતુ વધતા જતા ભણતરના અને અભ્યાસ કરનાર વધારાને કારણે લોકોમાં જાગૃતતા વધી છે અને વસ્તી નિયંત્રણ થઈ રહી છે એક બાજુ જોવા જઈએ તો ગરીબી વધે તેમ-તેમ વસ્તી વધે છે કેમકે ગરીબ લોકોના પ્રમાણમાં સાક્ષરતા રહેલી હોતી નથી અને તેના કારણે વસ્તીમાં કેતના પરિવાર નિયોજનના વધારો થઈ જાય છે.