ભારતમાં અનાદિ કાળથી જેલની વ્યવસ્થા છે. પ્રાચીન સમયમાં, જેલો અંધારી, બંધ, ગંદા અને નાના કોષો હતી. નિર્જન સ્થળો અને ગુફાઓનો પણ જેલ તરીકે ઉપયોગ થતો હતો. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયમાં જૂના કિલ્લાઓનો જેલ તરીકે ઉપયોગ થતો હતો.
બુદ્ધના સમય પહેલા ભારતમાં જેલ ચોક્કસપણે ભયંકર હતી. તે સમયે કેદીઓને ભારે વસ્તુઓથી બાંધીને રાખવામાં આવતા હતા અને કોઈપણ બહાને તેઓને કોરડા મારવામાં આવતા હતા. ન્યાયની પહોંચ એ મૂળભૂત સિદ્ધાંત પર આધારિત છે કે લોકો તેમના અધિકારો અને ફરજો વિશે જાગૃત હોવા જોઈએ અને કાયદામાં દ્રઢ વિશ્વાસ ધરાવતા હોવા જોઈએ. પરંતુ વાસ્તવમાં મામલો તેનાથી વિપરીત છે. કેટલાકને તેમના અધિકારો પણ ખબર નથી અને ઘણા એવા છે જે વકીલોને કાયદાકીય ફી પણ ચૂકવી શકતા નથી.
ભારતની જેલોમાં કેદીઓની સંખ્યા એટલી હદે વધી ગઈ છે કે ઘણી વખત જગ્યા અને પાયાની સુવિધાઓના અભાવને લઈને સવાલો ઉભા થયા છે. નોંધનીય છે કે જે કેદીઓ પર આરોપો સાબિત થયા નથી, તેમને અંડર ટ્રાયલની શ્રેણીમાં રાખવામાં આવ્યા છે અને તેમના કેસ કોર્ટમાં ચાલી રહ્યા છે. આ અંગે અગાઉ સંસદમાં ઘણા પ્રશ્નો ઉઠાવવામાં આવ્યા હતા, જેના જવાબમાં ગૃહ મંત્રાલયે કહ્યું હતું કે નેશનલ ક્રાઈમ રેકોર્ડ બ્યુરો જેલના આંકડા જાળવે છે અને તેના વાર્ષિક અહેવાલ પ્રિઝન સ્ટેટિસ્ટિક ઈન્ડિયામાં પ્રકાશિત કરે છે. એક ગંભીર સમસ્યા ન્યાયિક પ્રક્રિયાની જટિલતા પણ છે. કાનૂની પ્રક્રિયાઓ લાંબી અને ખર્ચાળ હોય છે. આ કેસોનો સામનો કરવા માટે ન્યાયતંત્રમાં સ્ટાફ અને સામગ્રીની ભારે અછત છે. કદાચ આ જ કારણ છે કે ભારતની અદાલતોમાં કરોડો કેસ પેન્ડિંગ છે, જે ન્યાયમાં વિલંબની સંપૂર્ણ પુષ્ટિ કરે છે.
ભારતમાં જેલોમાં સુધારાનો યુગ અંગ્રેજોના સમયથી શરૂ થયો હતો. જેલની દેખરેખ પ્રશિક્ષિત અધિકારીઓ દ્વારા કરવામાં આવતી હતી. જેલ અધિક્ષક એવા રખાતા જેમને જેલનો અનુભવ હોય. આ કામ માટે પોલીસ અધિકારીઓ અને આર્મી ડોકટરોને રોકવામાં આવતા હતા. જેલના મોટાભાગના કેદીઓ સાથે સારો વ્યવહાર થતો નથી. સ્ટાફ કેદીઓ પાસેથી લાંચ લે છે અને તેમને દારૂ, ચરસ વગેરે જેવી પ્રતિબંધિત વસ્તુઓ પૂરી પાડે છે તેવી પણ અનેક ઘટનાઓ પ્રકાશમાં આવી છે.
હાલ જેલમાં વાંચન-લેખન માટેની સુવિધાઓનો અભાવ, વિચારોના આદાન-પ્રદાનનો અભાવ, પુસ્તકાલય અને તંદુરસ્ત મનોરંજનનો અભાવ વગેરે જોવા મળે છે.
જેલો આજે અનેક સમસ્યાઓનો શિકાર છે. આ સમસ્યાઓના ઉકેલ માટે કેટલાક સૂચનો કરી શકાય છે. જ્યારે કિરણ બેદીએ દિલ્હીની જેલોમાં સુધારા કર્યા ત્યારે તે સમયે ગુનાખોરીની વૃત્તિમાં ઘટાડો થયો હતો. જેલોમાં યોજનાઓ હેઠળ વિકાસ યોજનાઓને જોડવી જોઈએ. જ્યારથી ગુનાઓની સંખ્યા વધી છે, ગુનેગારો પણ વધ્યા છે ગુનેગારોને સ્વચ્છ જગ્યા અને વાતાવરણ મળી રહે અને તેઓ સુધારા તરફ આગળ વધી શકે તે માટે નવી જેલોના નિર્માણની જરૂર છે. વિવિધ પ્રકારના કેદીઓને રાખવા માટે અલગ અલગ વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ જેથી ટૂંકા ગાળાના સરળ ગુનેગારો ઘાતક ગુનેગારો સાથે રહીને ગંભીર ગુનાઓ તરફ આગળ ન વધે. કેદીઓને એવું વાતાવરણ પૂરું પાડવું જોઈએ કે જેથી તેઓ સારા માણસ બનવાની પ્રેરણા મેળવી શકે
