પ્રથમવાર શાળા પગથીયા ચડે ત્યારે નાના બાળકને ઘણું બધુ આવડતું હોય છે: તે પોતાના આસપાસના વાતાવરણમાંથી ઘણું શીખીને આવતું હોય છે: ઘરનાં વાતાવરણમાંથી શિસ્ત, વ્યવસ્થા, પોતાને પડતી મુશ્કેલીની રજૂઆત જેવું ઘણું તેને આવડતું જ હોય છે
દુનિયાના ઘણા મહાનુભાવોને તેની માતાએ અધ્યયન કરાવીને ટોચે પહોંચાડ્યા છે તો પછી શાળાનો વિદ્યાર્થી જીવનમાં શું રોલ હોય શકે તેવો પ્રશ્ર્ન જ ચિંતનનો છે. ‘સ્વઅધ્યયન’ શિક્ષણ કે અભ્યાસ કાર્યમાં સૌથી અગત્યની બાબત છે. નાનું બાળક કોઇ બાળકને સાયકલ ચલાવતા નિહાળેને બાદમાં તે પોતે જાતે ચલાવે છે જો એમાં તેને મુશ્કેલી જણાય તો ફરી તે બાળકને ચલાવવાનું કહે છે. સતત દ્રઢિકરણ અને જાત અનુભવથી બાળક સાયકલ ચલાવતા શીખી જાય છે. આજ વાત શિક્ષણમાં લાગુ પડે છે. બાળકને સાયકલ ચલાવતા જોવો તે તેનું સતત મા-બાપ દ્વારા થતું મૂલ્યાંકન છે જે શિક્ષક દ્વારા વર્ગખંડમાં થાય છે.
દુનિયાનો કોઇ શિક્ષક તેને ભણાવી જ ન શકે, કારણ કે તેની સમજ અનુસાર સ્વઅધ્યન કરીને પોતે જાતે ભણતો થઇ જાય છે: મૌખિક અભિવ્યક્તિ સાથે ઘણી બધી જાણકારી સાથે જ સ્કુલમાં આવે છે
શાળા કે શિક્ષક બાળકને ક્યારેય ભણાવી શકતો જ નથી, તે માત્ર તેને ભણતો કરે છે. તેનું યોગ્ય ઘડતર કરીને શ્રેષ્ઠ નાગરીક બનાવવાનું કાર્ય કરે છે તેથી જ શિક્ષકની ઘડવૈયા તરીકે રાષ્ટ્ર વિકાસમાં અગ્રીમ ભૂમિકા છે. બાલમંદિર કે ધો.1માં પ્રવેશ લેતા બાળકને ગમે તે પ્રશ્ર્ન પૂછશો તો તે જવાબ આપશે ભલે તેને વાંચતા-લખતા આવડતું હોય પણ જવાબ આપશે. ઘણીવાર બાળકોને તમો ચોપડી વાંચતા જોયો હશે તે ચિત્ર જોઇને પોતાની કલ્પનાથી વાક્યો બનાવીને બોલવા લાગે છે, આજ વસ્તું બતાવે છે કે તે પોતે ભણી રહ્યો છે, શીખી રહ્યો છે. નાના બાળકનું મગજ ખૂબજ તેજ હોવાથી તે તરત જ ગમે તે વસ્તુને પકડી લે છે. આ સમય તેને જ્ઞાન આપવાનો શ્રેષ્ઠ છે. દરેક મા-બાપે તેને અનુભવજન્ય ભાથુ આપીને કુદરતનાં ખોળે રમતો રાખીને તેના દ્વારા પૂંછાયેલા દરેક પ્રશ્ર્નોના સાચા જવાબ આપવા જરૂરી છે.
ઘરના વાતાવરણના અનુભવો, શિસ્ત, પરિવારજનોની ઓળખ, વાતચીતની ઢબ તથા તેની વસ્તુંની સાચવણી કે જાળવણી જેવી ઘણી વસ્તુંઓ શિખીને વર્ગખંડમાં આવે છે ત્યારે શિક્ષકનો વ્યવહાર ‘જશોદા’ જેવો હોવો જોઇએ. બાળક સાથે હમેંશા ધીમા સ્વરેજ વાત કરવીને તેની મુશ્કેલીમાં સહાય કરીને સહાનુભુતિનું વાતાવરણ શાળા-શિક્ષકે આપવું જરૂરી છે, એટલા માટે જ તે બાળ મનોવિજ્ઞાનનો અભ્યાસું હોવો જરૂરી છે. વર્ગખંડની દરેક પ્રવૃત્તિમાં વર્ગખંડનો દરેક બાળક લે તે જોવાની ફરજ શિક્ષકની છે.
શાળા સંકુલનું વાતાવરણ સાથે તેની ભૌતિક સુવિધા પણ બાળકને યોગ્ય રીતે ખીલવણીમાં મદદરૂપ થતું હોવાથી તે બાબતે બહું ચિવટ રાખવી. શાળાનું મકાન પણ બાળકને શિક્ષણ સાથે જોડવામાં મદદ કરે છે, જેમકે ‘પગથીયા’ જ્યારે બાળક ચડે ત્યારે ચડતો ક્રમ અને ઉતરે ત્યારે ઉતરતો ક્રમ જેવી ગણિતની મહત્વની વાત જો તમે ત્યાં અંક લખી નાંખો તો તમારૂ કામ સહેલું થઇ જાય છે. શાળા કે વર્ગખંડનું વાતાવરણ બાળકને આવવું ગમે, બેસવું ગમે, રમવું ગમે તેવું હોવું જરૂરી છે. પ્રારંભિક બાળ શિક્ષા કે અભ્યાસક્રમ તેના જીવનમાં સૌથી અગત્યનો હોવાથી શિક્ષણ સાથે સંકળાયેલા તમામે તેમાં વિશેષ કાળજી લેવી જરૂરી છે. બાળકનાં રસ, રૂચિ, વલણોને ધ્યાને લઇને પાયાનું શિક્ષણ જ્ઞાન સાથે ગમ્મત વાળું બનાવવું જ જોઇએ. નવી શિક્ષણ નીતિ-2020માં આજ વાતનો સૌથી મહત્વની ગણીને પ્રારંભિક બાળ શિક્ષા અભ્યાસક્રમ ઉપર ભાર મુકવામાં આવ્યો છે. અત્યાર સુધી અર્લીચાઇલ્ડ એજ્યુકેશન સિસ્ટમનું કોઇ ચોક્કસ માળખું જ ન હતું જે હવે આવતા એક શ્રેષ્ઠ બદલાવ શિક્ષણમાં જોવા મળશે.
ટબુકડા બાળકમાં ઘણી છૂપી કલાઓ પડેલી હોય છે જેને શોધવાનું કામ તેનો શિક્ષક કે તેની સાથે રહેતા મા-બાપ જ કરી શકે છે. બાળકોના વિકાસ માટે શિક્ષણ સિવાય ઇત્તર પ્રવૃત્તિ કે સહઅભ્યાસિક પ્રવૃત્તિનું વિશેષ મહત્વ છે. તેથી જ બાળકને જ્ઞાન સાથે ગમ્મત વાળી પ્રવૃત્તિ, સંગીત, ચિત્ર, રમત-ગમત, વાર્તા, બાળ ગીતો જેવું ખૂબ જ ગમે છે અને યાદ પણ ઝડપથી રહી જાય છે. તમે જોયું હશે ઘરમાં નાનું બાળક કે જે શાળાએ પણ જતું નથી તેને ટીવીની જાહેરાતના ગીતો, ફિલ્મી ગીતો મોઢે આવડી જાય છે, તે બીજું કશુ જ નથી માત્ર દ્રઢિકરણ જ છે. એકને એક વસ્તું વારંવાર સાંભળવાથી તેને રસ હોવાથી ઝડપથી આવડી જાય છે. રસમય શિક્ષણની એટલે જ વધુ જરૂરીયાત છે અને દ્રશ્યશ્રાવ્ય સાધનોની મદદ વડે તેને ઝડપથી શિખવી શકો છો.
બાળકોના જીવનને ગુણવત્તાસભર બનાવવા માટે વિવિધ પડકારોમાં તેના પાયાનું શિક્ષણ, કુપોષણનું ઊંચુ પ્રમાણ, રસીકરણની, સ્ત્રી-પુરૂષોનો ગુણોત્તર અને બાળ લગ્નો જેવા મુખ્ય પરિબળો છે ત્યારે તેના પાયાના શિક્ષણ બાબતે સૌએ જાગૃત થવું જરૂરી છે. આજે ગરીબીને કારણે તથા આર્થિક ઉર્પાજનમાં મદદરૂપ થવા મા-બાપો બાળકોને ભણાવતા નથી જે ચિંતાને ચિંતનનો વિષય છે. આપણે પાંચ વર્ષથી નીચેની વયના બાળકોના મૃત્યું દરમાં ઘટાડો લાવી શક્યા પણ તેના શિક્ષણ બાબતે સરકારે અને મા-બાપે સખ્ત કદમ ઉઠાવવા જ પડશે. આજે તો શાળાના વાતાવરણને બદલાવાની જરૂર છે ત્યારે શાળા સંચાલકો અને શિક્ષકોએ આ મહત્વની કામગીરી કરીને શ્રેષ્ઠ શિક્ષણ વ્યવસ્થા અને શ્રેષ્ઠ વાતાવરણ કે જે બાળકોને રસ, રૂચિ પ્રમાણે શિક્ષણ મળે તે કરવું જ પડશે.
નાના બાળકોના પુસ્તકો કલરફૂલને મોટા ચિત્રો સાથે થોડું મોટા અક્ષરે લખાવવાળા હોવા જોઇએ તો જ બાળકને વાંચવા ગમશે. આજ કારણે તેની કલ્પનાશક્તિ ખીલશે. શૈક્ષણિક રમકડાં સાથે ગમ્મત સાથે જ્ઞાન મળે તેવી શિક્ષણ પધ્ધતિથી ભણાવવા જરૂરી છે. બાળક પોતે જ પોતાના વિશિષ્ટ અને મહાન હોવાથી તે જાતે ઘણું બધું નવુંને નોખું શીખતો હોવાથી તેનું સતત અને સર્વગ્રાહી મૂલ્યાંકન કરવું શિક્ષકે જરૂરી છે. ભાર વગરનાં ભણતરની સંકલ્પના સાથે તેના દફ્તરનું વજન ઓછું થાય તેવી સિસ્ટમ વિકસાવવી પડશે. ટીવી, મોબાઇલ, લેપટોપ, કોમ્પ્યૂટર, સ્માર્ટ ક્લાસ રૂમ જેવા ડીજીટલી ઉપકરણોને હવે 21મી સદીમાં સામેલ કરવા જ પડશે. બાળકને ઝડપી શીખવવું હોય તો નવા યુગની નવી ટેકનીક અપનાવી જ પડશે આ માટે શિક્ષકોએ પ્રથમ સજ્જતા કેળવવી જ પડશે.
મૌખિક અભિવ્યક્તિના વિકાસ સાથે તેને બાળ ગીતો, સંગીત કે વાદ્ય કલાના સથવારે લખતા, વાંચતાને બોલતો કરવો જ પડશે. જો તે માતૃભાષામાં જ આ ક્ષમતા સિધ્ધી કરી લેશે તો અન્ય ભાષા અંગ્રેજી, હિન્દીમાં તેને બહું વાંધો નહીં આવે. રમતાં-રમતાં શિક્ષણ આજના યુગમાં શ્રેષ્ઠ છે. બાળપણથી કે બૂનિયાદી કે પાયાના શિક્ષણથી આ સિસ્ટમમાં બાળક ભણશે તો પછી તેને આગળ ક્યાંય તકલીફ પડતી નથી.
જીવન કૌશલ્યો કે લાઇફ સ્કીલ આધારિત તેનો વિકાસ કરવો અતિ આવશ્યક છે. વેલ્યુ બેઝ એજ્યુકેશન અને સારા-નરસાની પરિભાષા શિખવવી જ પડશે. પ્રેમ, હૂંફ, લાગણી, સંવેદના, પ્રેરણા, ભાઇચારા જેવા વિવિધ ગુણો પાયાથી બાળક શીખી જશે તો જ શ્રેષ્ઠ સમાજનું નિર્માણ થઇ શકશે એ માટે શાળા સંકુલો અને શિક્ષકો જ મહત્વની ભૂમિકા ભજવી શકશે.
નન્હે મુન્ને બચ્ચે તેરી મુઠી મે ક્યા હે?
બાળકોના પ્રારંભિક શિક્ષણની અગત્યતા વિશેષ હોવાથી વિકસીત દેશો આ દિશામાં મહત્વના નિર્ણયો લઇને તેના સંર્વાગી વિકાસમાં શ્રેષ્ઠ કાર્ય કરી રહ્યા છે. ફિલ્મના એક ગીતની લાઇન “નન્હે મુન્ને બચ્ચે તેરી મુઠી મેં ક્યા હે” અર્થ જ અહીં લાગુ પડે છે કે બાળકમાં તમામ પ્રકારની ક્ષમતા હોય છે જેને આપણે ઓળખીને તેને પ્રોત્સાહન આપવાની જરૂર છે.
આજના ઇન્ફરમેશન ટેકનોલોજીના યુગમાં તમામ ડીજીટલી ઉપકરણોનો ઉપયોગ કરીને શિક્ષણને વધુ રસમય બનાવી શકાય છે. તેના રસ, રૂચિ, વલણોને ધ્યાને લઇને સાથે જ્ઞાન સાથે ગમ્મત અને શૈક્ષણિક રમકડાંના માધ્યમ વડે તેને ચિરંજીવી શિક્ષણ આપી શકાય તેમજ તેને રસભેર જોડી પણ શકાય છે. સૌથી અગત્યની વાત ટબૂકડા બાળકને આવવું, બેસવુંને રમવું ગમે તેવું વાતાવરણ શાળા સંકુલ કે વર્ગખંડનું વાતાવરણ હવે નિર્માણ કરવું જ પડશે. નાના બાળકોને વાળો તેમ વળી શકતા હોવાથી તેનું શ્રેષ્ઠ ઘડતર કરીને ભાવી નાગરિકો તૈયાર કરવાની જરૂર છે જેને માટે શિક્ષક જ ‘ઘડવૈયા’ છે. બાળક જ્યારે પોતાની વ્યથા રજૂ કરી શકે તેટલી ક્ષમતા સિધ્ધી કરી લે તો તેને ક્યાંય વાંધો નથી આવતો. બાળકોનો સંર્વાગી વિકાસ જ દેશનો સંર્વાગી વિકાસ છે.
