યુએસ અને યુરોપમાં કૃષિ પર નિર્ભર કર્મચારીઓનો હિસ્સો પાંચ ટકાથી ઓછો છે, જ્યારે ભારતમાં 2021માં આ હિસ્સો 46.5 ટકા રહેવાની ધારણા છે. જો ભારતે સમૃદ્ધ બનવું હોય તો અમૃતકાળ દરમિયાન બદલાવની જરૂર છે. આ મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે આ 46.5 ટકા કર્મચારીઓ દેશના જીડીપીમાં માત્ર 15 ટકા યોગદાન આપે છે. આનો અર્થ એ થયો કે ભારતમાં ઉચ્ચ બેરોજગારી છે અને કૃષિ ક્ષેત્રે ઓછી ઉત્પાદકતા છે.
વર્ષ 2018-19માં કૃષિ ક્ષેત્રે કામદારોની સંખ્યા 18.8 કરોડ હતી એટલે કે કુલ કર્મચારીઓના 42.5 ટકા. તે 2004-05 49 ટકા થી નિયમિતપણે ઘટી રહ્યું છે. અચાનક કોવિડ લોકડાઉનને કારણે રિવર્સ માઈગ્રેશનને કારણે 2020માં આ હિસ્સો વધીને 45.6 ટકા થયો હતો. અને 2021 માં, ફરીથી કુલ કર્મચારીઓની સંખ્યા વધીને 46.5 ટકા થઈ ગઈ છે. ભારતની સમૃદ્ધિ માટે, શ્રમને ખેતીમાંથી બહાર કાઢવા માટે માળખાકીય પરિવર્તન ખૂબ જ જરૂરી છે.
2004-05 થી કૃષિમાં મજૂર હિસ્સામાં સતત ઘટાડો ખરેખર ગ્રામીણ આવક માટે સારો હતો, કારણ કે મોટા ભાગની વિકાસશીલ અર્થવ્યવસ્થાઓ કૃષિ માટે વધારાના શ્રમ પર આધાર રાખે છે. બાંધકામ, ઉદ્યોગ અને સેવાઓના કામદારો ખાસ કરીને શહેરી વિસ્તારોમાં વધુ વેતન મેળવે છે, કારણ કે તેઓ કૃષિ કરતાં વધુ ઉત્પાદક છે. આ માળખાકીય પરિવર્તન વિકસિત દેશ બનવાની લાક્ષણિકતા છે. સ્વતંત્ર ભારતના આર્થિક ઈતિહાસમાં સૌપ્રથમવાર, 2004-5થી કૃષિ ક્ષેત્રે કામદારોની સંખ્યામાં ઘટાડો થવા લાગ્યો, જેની અપેક્ષા હતી. આ પ્રક્રિયા 15 વર્ષ સુધી એટલે કે 2019 સુધી ચાલુ રહી. પરંતુ કૃષિમાં પુન: સ્થળાંતરથી કૃષિ ક્ષેત્રે કામદારોની સંખ્યામાં નાટ્યાત્મક વધારો થયો છે – માત્ર 2020 માં જ નહીં, પરંતુ 2021 માં પણ સતત વધારો થયો છે.
2011-12માં, 34.7 ટકા કૃષિ કામદારો પોતે ખેડૂતો હતા; તે હિસ્સો 2020-21 સુધીમાં વધીને 42.5 ટકા થયો છે. આ સંભવત: અગાઉના ખેડૂતો હતા જેમની પાસે જમીનની માલિકી હતી, અને ખેતીમાં પાછા જવું પડ્યું હતું, તેમ છતાં ખેતી તેમની પ્રથમ પ્રાથમિકતા નથી. તેમાંથી મોટાભાગના બાંધકામ ક્ષેત્રે કામ કરવા માટે અન્ય રાજ્યો અથવા શહેરોમાં સ્થળાંતર કરી ગયા હતા, જ્યાં રોજગાર અને વેતન વધારે છે. જો કે, લોકડાઉન દરમિયાન કામ બંધ થવાથી અને બાંધકામની ધીમી ગતિએ કામદારોને શહેરોમાં પાછા ખેંચ્યા નથી.
આમ, એવું અનુમાન કરી શકાય છે કે જ્યારે ઘરના માણસો ખેતી સિવાયના કામ માટે ગયા ત્યારે જમીન પડતર પડી હતી. જ્યારે તે ગામમાં પાછા ફર્યા, ત્યારે તે ફરીથી ખેતીમાં જોડાયા. આ જ કારણ છે કે 2018-19 અને 2019-20 ની વચ્ચે અવેતન પારિવારિક મજૂરીમાં 4.7 થી 6.8 કરોડ સુધી તીવ્ર વધારો થયો છે, અને 2020-21માં વધુ વધારો થયો છે, ખાસ કરીને માત્ર મહિલાઓમાં જ નહીં. આ એક લાક્ષણિક ગ્રામીણ ઘટના છે.
કૃષિ પર નિર્ભર વધારાના શ્રમની આ સ્થિતિ, જેની સંખ્યા 2020 થી નોંધપાત્ર રીતે વધી છે, બદલવી આવશ્યક છે. તો જ કૃષિ ક્ષેત્રની આવક ઝડપથી વધી શકે છે. આ માટે ઉદ્યોગ અને આધુનિક સેવાઓમાં બિન-કૃષિ નોકરીઓના ઝડપી વિસ્તરણની જરૂર પડશે. આ માટે ટૂંકા ગાળાની અને લાંબા ગાળાની બંને નીતિઓ અપનાવવાની જરૂર છે. ટૂંકા ગાળામાં, કૃષિ ક્ષેત્રમાં ઘટતા વેતનને કારણે ગ્રામીણ આવકની કટોકટીનો સામનો કરવા માટે મનરેગા ભંડોળ પૂરતું હોવું જરૂરી છે. લાંબા ગાળાની નીતિઓમાં, માળખાકીય સુવિધાઓ, બાંધકામ ઉદ્યોગ અને આધુનિક સેવાઓમાં બિન-કૃષિ રોજગાર સર્જન પર નવેસરથી ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની જરૂર છે.
