ઋષિ પંચમીનો દિવસ પૂજા-અર્ચના અને ક્ષમા-યાચનાનો પર્વ ગણવામાં આવે છે.સામાન્ય રીતે આ તહેવાર ગણેશ ચતુર્થીના એક દિવસ પછી અને હરતાલિકા તીજના બે દિવસ પછી ઉજવવામાં આવે છે.આ તહેવાર સપ્તર્ષિઓ સાથે સંકળાયેલો છે, જે સાત ઋષિઓએ પૃથ્વી પરથી દુષ્ટતાને નાબૂદ કરવા અને માનવજાતના ભલા માટે કામ કર્યું હતું અને તેમના જીવનનું બલિદાન આપ્યું હતું.
આ મહાન ઋષિને સિદ્ધાંતવાદી અને અત્યંત ધાર્મિક માનવામાં આવતા હતા અને તેમણે તેમના ભક્તોને ભલાઈ અને માનવતાનો માર્ગ અપનાવવાનું શીખવ્યું હતું.હિન્દુ માન્યતાઓ અને શાસ્ત્રો અનુસાર, સંત તેમના ભક્તોને તેમના જ્ઞાન અને ડહાપણથી શિક્ષિત કરતા હતા, જેથી દરેક વ્યક્તિ દાન, માનવતા અને જ્ઞાનના માર્ગે ચાલી શકે.
ઋષિ પંચમી હિંદુ ધર્મમાં માસિક સ્રાવ દરમિયાન મહિલાઓ દ્વારા અજાણતાં થયેલી ભૂલ માટે ક્ષમા મેળવવા માટે મનાવવામાં આવે છે. દર વર્ષે ભાદરવો માસના શુક્લ પક્ષની પાંચમી તિથિએ ઋષિ પંચમી વ્રત કરવામાં આવે છે.
ઋષિ પંચમીના ઉપવાસનો હેતુ
પંચમીના દિવસે સવારે વહેલા ઉઠીને આ વ્રતની પૂજા નિયમ પ્રમાણે કરવાથી વ્યક્તિનું કલ્યાણ થાય છે. આ દિવસે સાત ઋષિઓની પરંપરાગત પૂજા કરવાનો નિયમ છે.આ સાત ઋષિઓના નામ છે – ઋષિ કશ્યપ, ઋષિ અત્રિ, ઋષિ ભારદ્વાજ, ઋષિ વિશ્વામિત્ર, ઋષિ ગૌતમ, ઋષિ જમદગ્નિ અને ઋષિ વશિષ્ઠ. આ ઋષિઓ સમાજના કલ્યાણ માટે કામ કરતા. તેથી જ તેમના માનમાં આ વ્રત અને પૂજા કરવામાં આવે છે.
હિન્દુ ધર્મના પૌરાણિક ગ્રંથો અનુસાર, કોઈપણ વ્યક્તિ, ખાસ કરીને સ્ત્રીઓ, આ દિવસે સપ્ત ઋષિઓની પૂજા કરવાથી તમામ પાપોથી મુક્ત થઈ જાય છે. એક પ્રાચીન દંતકથા છે કે સ્ત્રીઓ માસિક ધર્મની ખામીઓથી પીડાય છે.તેથી, એવું ક્યાં જાય છે કે ઋષિ પંચમીનું વ્રત કરવાથી માસિક ધર્મ દરમિયાન ખોરાકને દૂષિત કરવાના પાપમાંથી મુક્તિ મળે છે.
ઋષિ પંચમી વ્રતની રીત
ભાદ્રા શુક્લ પંચમીને ઋષિ પંચમી કહેવામાં આવે છે.આ વ્રત સ્ત્રી અને પુરુષના જીવનમાં થયેલા પાપોની મુક્તિ માટે કરવામાં આવે છે.ઋષિ પંચમીનું વ્રત કરનાર વ્યક્તિને નદી કે જળાશયમાં સ્નાન કરાવવામાં આવે છે અને તેના દ્વારા આંગણું બનાવવામાં આવે છે.
આ દિવસે માટી કે તાંબાના બનેલા કળશ પર વિવિધ રંગોથી બનેલી રંગોળી મૂકવામાં આવે છે.કળશને કપડાથી લપેટીને તેની ઉપર જવથી ભરેલા તાંબા અથવા માટીના વાસણમાં મૂકવામાં આવે છે.આ પછી કળશની પુષ્પ, સુગંધ અને અક્ષત વગેરેથી પૂજા કરવામાં આવે છે.દહીં અને ભાત આ દિવસે લોકો વારંવાર ખાય છે.આ વ્રતમાં મીઠાનો ઉપયોગ થતો નથી. ભોજન દિવસમાં માત્ર એક જ વાર આપવામાં આવે છે.ઋષિ પંચમી વ્રતના દિવસે કળશ વગેરે પૂજા સામગ્રી બ્રાહ્મણને દાન કરવામાં આવે છે.પૂજા કરી બ્રાહ્મણોને ભોજન કરાવ્યા પછી જ પ્રસાદ લેવો જોઈએ.
ઋષિ પંચમી વ્રત કથા / વાર્તા
સત્યયુગમાં શયનજિત નામના રાજાનું રાજ્ય હતું. એ રાજાના રાજ્યમાં સુમિત્રા નામનો બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તેઓ વેદના વિદ્વાન હતા.સુમિત્રા ખેતી કરીને પરિવારનું ભરણપોષણ કરતી હતી.તેમની પત્નીનું નામ જયશ્રી સતી હતું, જે ઋષિ અને સદાચારી હતી.તે તેના પતિને ખેતીના કામમાં પણ મદદ કરતી હતી.
એક વખત પેલા બ્રાહ્મણની પત્નીએ અજાણતાં માસિક ધર્મની અવસ્થામાં ઘરનાં બધાં કામો કર્યાં અને તેના પતિને સ્પર્શ પણ કર્યો.આથી પતિ-પત્નીનું મૃત્યુ એક સાથે થયું. માસિક સ્રાવની અવસ્થામાં સ્પર્શનો વિચાર ન આવવાને કારણે સ્ત્રીને કૂતરી અને પતિને બળદની યોનિ મળી. પરંતુ પહેલા જન્મમાં કરેલા અનેક ધાર્મિક કાર્યોને કારણે તેમનું જ્ઞાન રહ્યું.યોગાનુયોગ આ જન્મમાં પણ તેઓ પોતાના જ ઘરમાં પુત્ર અને પુત્રવધૂ સાથે સાથે રહેતા હતા.
બ્રાહ્મણના પુત્રનું નામ સુમતિ હતું.પિતાની જેમ તેઓ પણ વેદના વિદ્વાન હતા.પિતૃ પક્ષમાં, તેમના માતાપિતા માટે શ્રાદ્ધ કરવાના હેતુથી, તેમણે તેમની પત્ની પાસેથી ખીર બનાવી અને બ્રાહ્મણોને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું.બીજી તરફ એક સાપે આવીને ખીરમાં ઝેર ભેળવી દીધું.કૂતરી બનેલા બ્રાહ્મણે આ બધું જોયું.તેણે વિચાર્યું કે જો બ્રાહ્મણો આ ખીર ખાશે તો તેઓ ઝેરની અસરથી મૃત્યુ પામશે અને તેનું પાપ સુમતિને ભોગવવું પડશે.એમ વિચારીને તે સુમતિની પત્નીની સામે ગયો અને ખીરને સ્પર્શ કર્યો.
આ વાત પર સુમતિની પત્નીને ખૂબ ગુસ્સો આવ્યો અને તેણે ચૂલામાંથી સળગતા લાકડાં કાઢીને તેને માર માર્યો.તે દિવસે સુમતિની પત્નીએ કૂતરીને ખાવાનું પણ ન આપ્યું. રાત્રે કૂતરીએ આખી ઘટના બળદને કહી.બળદ બોલ્યો કે આજે મને પણ ખાવા માટે કંઈ આપવામાં આવ્યું ન હતું. જ્યારે મને આખો દિવસ કામ કરાવે છે.તેણે કહ્યું કે સુમતિએ અમારા બંનેના હેતુ માટે શ્રાદ્ધ કર્યું હતું અને અમને ભૂખ્યા રાખવામાં આવ્યા છે.આ રીતે જો આપણે બંને ભૂખ્યા રહીએ તો તેનું શ્રાદ્ધ કરવું વ્યર્થ જશે.સુમતિ દરવાજા પર આડી પડી કૂતરી અને બળદની વાતચીત સાંભળી રહી હતી.તે પ્રાણીઓની ભાષા સારી રીતે સમજતો હતો.તેના માતા-પિતા આ દુષ્ટ યોનિઓમાં પડેલા છે તે જાણીને તેને ખૂબ જ દુઃખ થયું. તે દોડતો એક ઋષિના આશ્રમમાં ગયો, તેણે તેને તેના માતા-પિતાના પ્રાણી સામ્રાજ્યમાં પડવાનું કારણ અને મોક્ષનો માર્ગ પૂછ્યો.ઋષિએ ધ્યાન અને યોગની મદદથી સમગ્ર પરિસ્થિતિની જાણ કરી. સુમતિને કહ્યું કે તમારે પતિ-પત્નીએ ભાદ્રપદ શુક્લ પક્ષની પંચમીના રોજ ઋષિપંચમીનું વ્રત કરવાનું રહેશે અને તે દિવસે બળદને ખેડવાથી ઉત્પન્ન થયેલો કોઈપણ ખોરાક ખાવામાં આવશે નહીં.આ વ્રતની અસરથી તમારા પિતૃઓની મુક્તિ થશે. આ સાંભળીને માતા-પિતા ભક્ત સુમતિએ ઋષિ પંચમીનું વ્રત કર્યું, જેના કારણે તેમના માતા-પિતાને પ્રાણી સામ્રાજ્યમાંથી મુક્તિ મળી.
ઋષિ પંચમીના દિવસે કરવાની ધાર્મિક વિધિઓ
ઋષિ પંચમીના દિવસે તમામ રીત-રિવાજો અને ધાર્મિક વિધિઓ સારા ઈરાદા અને શુદ્ધ હૃદયથી કરવા જોઈએ.શરીર અને આત્માના શુદ્ધિકરણ માટે વ્યક્તિઓના ઇરાદા મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે.ભક્તો સવારે ઉઠે છે અને ઉઠ્યા પછી જ પવિત્ર સ્નાન કરવામાં આવે છે.આ દિવસે લોકો દ્વારા કડક ઋષિ પંચમી વ્રત રાખવામાં આવે છે.આ વ્રત રાખવાનો મુખ્ય હેતુ વ્યક્તિને સંપૂર્ણ પવિત્ર બનાવવાનો છે.વ્યક્તિએ જડીબુટ્ટીથી દાંત સાફ કરવા જોઈએ અને ડેટાવર્ન જડીબુટ્ટીથી સ્નાન કરવું જોઈએ.આ બધી જડીબુટ્ટીઓ મુખ્યત્વે શરીરના બાહ્ય શુદ્ધિકરણ માટે વપરાય છે અને આત્માને શુદ્ધ કરવા માટે માખણ, તુલસી, દૂધ અને દહીંનું મિશ્રણ પીવામાં આવે છે.
આ દિવસે, ભક્તો સાત મહાન ઋષિઓ ઋષિ કશ્યપ, ઋષિ અત્રિ, ઋષિ ભારદ્વાજ, ઋષિ વિશ્વામિત્ર, ઋષિ ગૌતમ, ઋષિ જમદગ્નિ અને ઋષિ વશિષ્ઠની પૂજા કરે છે.જે તમામ ધાર્મિક વિધિઓના અંતિમ પાસાનો અંતિમ ભાગ છે.સાતેય ઋષિઓની હાજરી માટે પ્રાર્થના, પુષ્પો અને ખાદ્ય પદાર્થો જેવી ઘણી પવિત્ર વસ્તુઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
ઋષિ પંચમી શા માટે ઉજવવામાં આવે છે?
આ વ્રત જાણ્યા-અજાણ્યા પાપોના શમન માટે કરવામાં આવે છે, તે સિવાય આ ઉપવાસ સ્ત્રી અને પુરુષ બંને કરે છે.માસિક સ્રાવની અવસ્થામાં,સ્ત્રીઓ ઘણીવાર ઘરની વસ્તુઓને જાણતા-અજાણતા સ્પર્શ કરે છે, તેના કારણે થતા પાપોમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે આ વ્રત રાખવામાં આવે છે.
