શું એક દેશ, એક ચૂંટણી શક્ય બની શકશે?

ચૂંટણીનો ખર્ચ ઘટશે અને આચાર સંહિતાનો સમય ગાળો ઘટશે તે ફાયદા પરંતુ વિધાનસભાઓના કાર્યકાળને લોકસભા સાથે જોડવા માટે બંધારણીય સુધારાની જરૂર પડશે ઉપરાંત ચૂંટણી પંચની કામગીરી પણ વધશે તે પડકાર

કેન્દ્ર સરકારે એક રાષ્ટ્ર, એક ચૂંટણીને લઈને મહત્વપૂર્ણ પગલું ભર્યું છે.  આ અંગે સરકારે એક સમિતિની રચના કરી છે.  પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિંદને આ સમિતિના અધ્યક્ષ બનાવવામાં આવ્યા છે.  આવી સ્થિતિમાં સવાલ એ થાય છે કે આ વન નેશન, વન ઇલેક્શન શું છે?  વાસ્તવમાં, ’એક દેશ એક ચૂંટણી’ એ એક પ્રસ્તાવ છે જે લોકસભા અને તમામ રાજ્યોની વિધાનસભાઓની એક સાથે ચૂંટણીઓ યોજવાનું સૂચન કરે છે.  મતલબ કે સમગ્ર દેશમાં એક જ તબક્કામાં ચૂંટણી યોજાશે.  હાલમાં દર પાંચ વર્ષે લોકસભા અને દર 3 થી 5 વર્ષે વિધાનસભાની ચૂંટણી યોજાય છે. જો કે આની અમલવારીની હાલના તબક્કે શકયતા ઓછી લાગે છે.

એક રાષ્ટ્ર, એક ચૂંટણીની તરફેણમાં એવી દલીલ કરવામાં આવે છે કે તેનાથી ચૂંટણી પર થતા ખર્ચમાં ઘટાડો થશે.  અહેવાલો અનુસાર, 2019ની લોકસભા ચૂંટણીમાં 60,000 કરોડ રૂપિયાનો ખર્ચ કરવામાં આવ્યો હતો.  આ રકમમાં ચૂંટણી લડતા રાજકીય પક્ષો દ્વારા ખર્ચવામાં આવેલી રકમ અને ભારતીય ચૂંટણી પંચ દ્વારા ચૂંટણી યોજવામાં ખર્ચવામાં આવેલી રકમનો સમાવેશ થાય છે.  બીજી તરફ 1951-1952માં યોજાયેલી લોકસભાની ચૂંટણીમાં 11 કરોડ રૂપિયાનો ખર્ચ કરવામાં આવ્યો હતો.  આ અંગે કાયદા પંચે કહ્યું કે જો 2019માં લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણી એકસાથે યોજાય તો ખર્ચમાં 4,500 કરોડ રૂપિયાનો વધારો થશે.  આ ખર્ચ ઈવીએમની ખરીદી પર થશે પરંતુ જો 2024માં એક સાથે ચૂંટણી થાય તો ખર્ચમાં 1,751 કરોડ રૂપિયાનો વધારો થશે.  આ રીતે ધીમે ધીમે આ વધારાનો ખર્ચ પણ ઘટશે.

વધુમાં, એક સાથે ચૂંટણી યોજવાના સમર્થકોની દલીલ છે કે આનાથી સમગ્ર દેશમાં વહીવટી તંત્રમાં કાર્યક્ષમતા વધશે.  આ અંગે એવું કહેવાય છે કે અલગ-અલગ મતદાન દરમિયાન વહીવટી તંત્રની ગતિ ઘણી ધીમી પડી જાય છે.  સામાન્ય વહીવટી ફરજો ચૂંટણી દ્વારા પ્રભાવિત થાય છે કારણ કે અધિકારીઓ મતદાન ફરજોમાં વ્યસ્ત રહે છે.  આના સમર્થનમાં એવું પણ કહેવાય છે કે આનાથી કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારોની નીતિઓ અને કાર્યક્રમોમાં સાતત્ય સુનિશ્ચિત કરવામાં પણ મદદ મળશે.  હાલમાં જ્યારે પણ ચૂંટણી યોજાવાની હોય ત્યારે આદર્શ આચારસંહિતા લાગુ કરવામાં આવે છે.  આ તે સમયગાળા દરમિયાન લોક કલ્યાણ માટે નવા પ્રોજેક્ટ શરૂ કરવા પર પ્રતિબંધ મૂકે છે.

પીએમ મોદીએ કહ્યું છે કે એક દેશ, એક ચૂંટણી દેશના સંસાધનોને બચાવશે.  આ સાથે વિકાસની ગતિ પણ ધીમી નહીં પડે.

એક સાથે ચૂંટણી કરાવવામાં પણ અનેક પડકારો છે. આ માટે રાજ્યની વિધાનસભાઓના કાર્યકાળને લોકસભા સાથે જોડવા માટે બંધારણીય સુધારાની જરૂર પડશે.  વધુમાં, લોકોનું પ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમ તેમજ અન્ય સંસદીય પ્રક્રિયાઓમાં સુધારો કરવાની જરૂર પડશે.  એકસાથે ચૂંટણીઓ યોજવા અંગે પ્રાદેશિક પક્ષોનો મુખ્ય ડર એ છે કે તેઓ તેમના સ્થાનિક મુદ્દાઓને મજબૂત રીતે ઉઠાવી શકશે નહીં કારણ કે રાષ્ટ્રીય મુદ્દાઓ કેન્દ્રમાં છે. આ સાથે તેઓ ચૂંટણી ખર્ચ અને ચૂંટણી વ્યૂહરચના મામલે પણ રાષ્ટ્રીય પક્ષો સાથે સ્પર્ધા કરવામાં અસમર્થ રહેશે.  2015 માં આઈડીએફસી સંસ્થા દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે જો લોકસભા અને રાજ્યની ચૂંટણીઓ એકસાથે યોજવામાં આવે તો મતદારો એક જ રાજકીય પક્ષ અથવા જોડાણને પસંદ કરે તેવી 77 ટકા શક્યતા છે.  જો કે, જો છ મહિનાના અંતરાલમાં ચૂંટણીઓ યોજવામાં આવે છે, તો માત્ર 61 ટકા મતદારો તે જ પક્ષને પસંદ કરશે.  એકસાથે ચૂંટણી થવાથી દેશના સંઘવાદ સામે પણ પડકારો ઊભા થવાની સંભાવના છે.

બીજી તરફ એક સાથે ચૂંટણી યોજવા ઉપર ચૂંટણી પંચે ઇવીએમની સંખ્યા પણ વધારવી પડશે. હાલના તબક્કે વિપક્ષ એક દેશ એક ચૂંટણીનો વિરોધ કરી રહી છે. કારણકે લોકસભા સાથે વિધાનસભાની ચૂંટણી આવે તો કેન્દ્રના માહોલની અસર રાજ્ય ઉપર પડી શકે તેમ છે. બીજી તરફ જો આ બિલ મંજૂર થાય છે તો સરકાર પાંચ રાજ્યોની ચૂંટણીને લોકસભા સાથે કરવાનું પણ આયોજન કરી શકે છે તેવી ચર્ચા ચાલી રહી છે.

ભૂતકાળમાં પણ એક સાથે ચૂંટણી યોજાઈ છે

1967 સુધી, ભારતમાં રાજ્યોની વિધાનસભાઓ અને લોકસભાની એક સાથે ચૂંટણીઓ સામાન્ય હતી.  આઝાદી પછી, વર્ષ 1952, 1957, 1962 અને 1967માં લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એક સાથે યોજાઈ છે.  વર્ષ 1967 પછી, લોકસભા અને વિધાનસભાઓ અલગ-અલગ સમયે ઘણી વખત ભંગ કરવામાં આવી, જેના કારણે આ ક્રમ તૂટી ગયો.  કેટલીક એસેમ્બલીઓ 1968 અને 1969માં અને લોકસભા 1970માં અકાળે વિસર્જન કરવામાં આવી હતી.  એક દાયકા પછી, 1983 માં, ચૂંટણી પંચે એક સાથે ચૂંટણી યોજવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો.  જોકે, પંચે તેના વાર્ષિક અહેવાલમાં જણાવ્યું હતું કે તત્કાલીન સરકારે તેની વિરુદ્ધ નિર્ણય લીધો હતો.  1999ના કાયદા પંચના અહેવાલમાં પણ એક સાથે ચૂંટણી યોજવા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો.  તાજેતરમાં ભારતીય જનતા પાર્ટીએ જોર આપ્યું હતું.  ભાજપે 2014ની લોકસભા ચૂંટણી માટે તેના ચૂંટણી ઢંઢેરામાં જણાવ્યું હતું કે તે રાજ્ય સરકારોની સ્થિરતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે એકસાથે ચૂંટણી યોજવાની રીત વિકસાવવાનો પ્રયાસ કરશે.