બાજરી, જુવાર, નાગલી, રાગીનો ક્રેઝ ફરી પહેલાની જેમ જ વધી રહ્યો છે : અગાઉ માત્ર આદિવાસી વિસ્તારોમાં જ વ્યાપ ધરાવતા ધાન્ય પાકો આજે શહેરોના ડાયટ પ્લાનમાં પણ સામેલ થઈ ગયા
સ્વાસ્થ્ય માટે જડીબુટી સમાન ધાન્ય તરફ ફરી લોકો આકર્ષિત થઇ રહ્યા છે. બાજરી, જુવાર, નાગલી, રાગીનો ક્રેઝ ફરી પહેલાની જેમ જ વધી રહ્યો છે. અગાઉ માત્ર આદિવાસી વિસ્તારોમાં જ વ્યાપ ધરાવતા ધાન્ય પાકો આજે શહેરોના ડાયટ પ્લાનમાં પણ સામેલ થઈ ગયા છે.
ગુજરાત ધીમે ધીમે પરંતુ નિશ્ચિતપણે તેની ખોવાઈ ગયેલી ધાન્ય ખોરાક આધારિત જીવનશૈલીને સમાવી રહ્યું છે. યુનાઈટેડ નેશન્સ દ્વારા 2023ને બાજરીનું આંતરરાષ્ટ્રીય વર્ષ જાહેર કરવા સાથે, મુખ્યત્વે અબજો લોકોને સસ્તું અને પૌષ્ટિક સુપરફૂડ પ્રદાન કરવા માટે,બાજરી, જુવાર,નાગલી, રાગીનો વ્યાપ વધારવા પ્રયત્નશીલ હતું. સરકાર પણ આ દિશામાં પ્રયત્નો કરી રહી હતી. હવે આ પ્રયત્નો સફળતાની દિશામાં છે.
પર્યાવરણીય કાર્યકર્તા મહેશ પંડ્યાના જેઓ અમદાવાદ રહે છે તેમના ઘરે, રાગીની રોટલી અથવા બાજરી સાથે મિશ્રિત લોટ સૌથી વધુ પસંદ કરવામાં આવે છે. અમે આહાર પ્રત્યે સભાન લોકો છીએ અને છેલ્લા 12 વર્ષથી ઘરે બાજરીના અનાજની સંપૂર્ણ શ્રેણીનો ઉપયોગ કરીએ છીએ. અમે ભજીયાને પણ અલગ-અલગ બાજરીના પીઠામાં તળીએ છીએ. જો કે, અનાજની વ્યાપક સ્વીકૃતિ માટે, તેને જાહેર વિતરણ પ્રણાલી દ્વારા સપ્લાય કરવું પડશે.
જ્યારે પંડ્યા જેવા બાજરી પ્રેમીઓ થોડા વર્ષો પહેલા લઘુમતીમાં હતા, ત્યારે જે એક સમયે સમાજના નીચલા વર્ગનું મુખ્ય ગણાતું હતું, કોવિડ પછી વધેલી જાગૃતિ પર સવારી કરીને પુનરાગમન કરી રહ્યું છે. સ્પેક્ટ્રમના એક છેડે ખાખરા અને ફ્લેક્સથી લઈને બીજી તરફ બ્રાઉની અને ગુલાબ જામુન સુધીના પુન:કલ્પિત બાજરીના ખાદ્ય ઉત્પાદનોની સંખ્યા લોકપ્રિયતા મેળવી રહી છે.
કેન્દ્ર સરકારની સંસ્થા એગ્રીકલ્ચર એન્ડ પ્રોસેસ્ડ ફૂડ પ્રોડક્ટ્સ એક્સપોર્ટ ડેવલપમેન્ટ ઓથોરિટીએ ગુજરાતને ભારતમાં બાજરીની જાતો, ખાસ કરીને બાજરીના મુખ્ય ઉત્પાદક તરીકે જાહેર કર્યું છે. રાજ્યના વિવિધ પ્રદેશોમાં વિવિધ જાતો ઉગાડે છે જેમાં કોડો બાજરી (ગજરો), પ્રોસો બાજરી (ચેનો), લિટલ બાજરી (કુરી), ફોક્સટેલ બાજરી (કાંગ) અને બાર્નયાર્ડ બાજરી (સામા) નો સમાવેશ થાય છે.
એપોલો હોસ્પિટલ્સના ડાયટિશિયન જીનલ પરમારે જણાવ્યું હતું કે, અગાઉ, બાજરીની ચોક્કસ જાતો ચોક્કસ પ્રદેશો અથવા સમુદાયો સાથે સંકળાયેલી હતી, પરંતુ વ્યાપક ઉપલબ્ધતા સાથે, તેઓ શહેરી થાળીનો ભાગ બની રહ્યા છે. બાજરી તમામ વય જૂથો માટે સારી છે. આજે મોટાભાગના લોકોના ડાયટ પ્લાનમાં બાજરી સ્થાન ધરાવે છે.
વેજલપુરના રહેવાસી હિમાંશુ બેંકરે જણાવ્યું કે તેમના પરિવારે ચોખા અને ઘઉંના વપરાશમાં લગભગ 70% ઘટાડો કર્યો છે. અમે જુવાર અને બાજરીમાંથી પોરીજ, ખીચડી અને વડા બનાવીએ છીએ. અમે ચપાતી બનાવવા માટે ઘઉં અને બાજરીના લોટને પણ ભેળવીએ છીએ, બેન્કરે કહ્યું.
બાજરીનો પાક ઉપર અતિવૃષ્ટિ અને અનાવૃષ્ટિ બન્નેનું જોખમ હોતું નથી
છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં ડાંગે રાજ્યમાં બાજરીની ખેતીમાં અગ્રેસર સ્થાન લીધું છે. જિલ્લામાં લગભગ 12,000 હેક્ટર બાજરીની ખેતી હેઠળ છે; રાગી 8,500 હેક્ટરમાં ઉગે છે. ખેડૂતો લિટલ, ફોક્સટેલ, પ્રોસો, બાર્નયાર્ડ અને કોડો જેવી અન્ય જાતો પણ ઉગાડે છે.બાજરી અતિવૃષ્ટિમાં અને ઓછા પાણીમાં પણ જીવિત રહી શકે છે. બાજરીની ખેતી લોકપ્રિય છે કારણ કે તે ઉચ્ચ ઉપજ આપે છે. જિલ્લામાં આશરે 10,000 ખેડૂતો બાજરીની ખેતી કરે છે, હર્ષદ પટેલ, જિલ્લા કૃષિ અધિકારી, ડાંગએ જણાવ્યું હતું. 2022 માં, પ્રદેશમાં હેક્ટર દીઠ 1,154 કિલો રાગિની લણણી કરવામાં આવી હતી.નવસારી એગ્રીકલ્ચરલ યુનિવર્સિટી હિલ મિલેટ રિસર્ચ સ્ટેશન, વઘાઈએ ફિંગર બાજરીના 10 પેટા-પ્રકારનો વિકાસ કર્યો છે, “કેન્દ્ર 1954 થી બાજરીની જાતો પર સંશોધન કરી રહ્યું છે. અમે ખેતી માટે આખા ભારતમાં વાર્ષિક 10,000 કિલો બાજરીના બીજનો સપ્લાય કરીએ છીએ, વાઘાઈના સંશોધન વૈજ્ઞાનિક ડો હર્ષલ પાટીલે જણાવ્યું હતું. ઉત્તમ પોષક મૂલ્ય હોવા ઉપરાંત, બાજરી દુષ્કાળ અને ભારે વરસાદમાં પણ ટકી શકે છે. તે ઓર્ગેનિક ખેતી માટે પણ પસંદ કરવામાં આવે છે કારણ કે તે ખાતર વિના ઉગી શકે છે, પાટીલે ઉમેર્યું.
ડાંગમાં બાજરીમાંથી બિસ્કિટ, પાપડ, સેવ, ચકરી જેવા નાસ્તા પણ બનાવાય છે
હવે, ડાંગમાં સમૃદ્ધ કુટીર ઉદ્યોગ છે જ્યાં આદિવાસી મહિલાઓના જૂથો બાજરીમાંથી બિસ્કિટ, પાપડ, સેવ, ચકરી અને સૂકી ભાખરી જેવા ઉત્પાદનો બનાવે છે, સંજય ભગરિયા, ડેપ્યુટી ડાયરેક્ટર, કૃષિ વિભાગ, ડાંગએ જણાવ્યું હતું.અમારા સ્વ-સહાય જૂથમાં આદિવાસી મહિલા સભ્યો છે. એમને નાગલીમાંથી નાસ્તો અને બિસ્કિટ બનાવવાની તાલીમ આપવામાં આવી છે.
ભારતમાંથી વિશ્ર્વનાં અનેક દેશોમાં બાજરીની નિકાસ
ભારત વિશ્વમાં બાજરીનો પાંચમો સૌથી મોટો નિકાસકાર છે. કમનસિબે આપણા દેશમાં જ તેનો ફાયદો ખબર નથી. પણ વિશ્વના બીજા દેશો તેના ફાયદાથી પરિચિત છે. તે યુએઈ, નેપાળ, સાઉદી અરેબિયા, લિબિયા, ટ્યુનિશિયા, યુકે અને યુએસમાં અન્ય દેશોમાં નિકાસ કરે છે
