રાણી દુર્ગાવતી (5 ઓક્ટોબર 1524 – 24 જૂન 1564) 1550 થી 1564 સુધી ગોંડવાનાની શાસક રાણી હતા. તેનો જન્મ ચંદેલા રાજપૂત રાજા કીર્તિવર્મનના પરિવારમાં થયો હતો, જેણે કાલિંજરના ઘેરામાં શેર શાહ સૂરીની હત્યા કરી હતી. તેણીના લગ્ન ગર્હા રાજ્યના રાજા સંગ્રામ શાહના દત્તક પુત્ર દલપત શાહ કછવાહા સાથે થયા હતા. રાણી દુર્ગાવતીની સિદ્ધિઓએ હિંમત અને સંરક્ષણની તેમની પૂર્વજોની પરંપરાના ગૌરવમાં વધારો કર્યો.
તે મહોબાના ચંદેલા રાજપૂત રાજા કીર્તિવર્મનની પુત્રી હતી, જેમણે કાલિંજરના પ્રથમ ઘેરામાં (1545) શેર શાહ સૂરીની હત્યા કરી હતી. દુર્ગાવતીના ભાઈ સલીબહેને તેને પિતાની જેમ પ્રેમ કર્યો અને દલપતશાહના મૃત્યુ પછી તેને રાજ્ય સંભાળવામાં મદદ કરી, તેથી તે પાલક હતી.
1542 માં, તેણીના લગ્ન ગાઢા રાજ્યના રાજા સંગ્રામ શાહના દત્તક પુત્ર દલપત શાહ સાથે થયા હતા. અબુલ ફઝલના જણાવ્યા મુજબ, દલપત શાહ ગઢ મંડલાના રાજા દ્વારા દત્તક લીધેલા કચવાહા રાજપૂતનો પુત્ર હતો. મહોબા મંડલાના ચંદેલ અને ગારહા સામ્રાજ્ય વંશ (ગઢ મંડલા) વંશના કાલાચુરીઓનું જોડાણ હતું.
1550માં દલપત શાહનું અવસાન થયું અને વીર નારાયણની નાની ઉંમરના કારણે દુર્ગાવતીએ ગોંડવાના રાજ્યની બાગડોર સંભાળી. દિવાન બિહાર આધાર સિંહા અને મંત્રી માન ઠાકુરે રાણીને વહીવટને સફળતાપૂર્વક અને અસરકારક રીતે જોવામાં મદદ કરી. રાણી દુર્ગાવતીએ તેના સમગ્ર પ્રદેશમાં શાંતિ, વેપાર અને સદ્ભાવનાને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું
રાણી દુર્ગાવતીએ તેની રાજધાની સિંગોરગઢ કિલ્લાની જગ્યાએ ચૌરાગઢમાં ખસેડી. તે સાતપુરા પર્વતમાળા પર સ્થિત વ્યૂહાત્મક મહત્વનો કિલ્લો હતો .શેરશાહ સૂરીના મૃત્યુ પછી, શુજા ખાને માલવા પર કબજો કર્યો અને 1556માં તેનો પુત્ર બાઝ બહાદુર તેના સ્થાને આવ્યો. સિંહાસન પર ચડ્યા પછી, ગરુડે રાણી દુર્ગાવતી પર હુમલો કર્યો પરંતુ હુમલો નિષ્ફળ ગયો
1562 માં, અકબરે માલવાના શાસક બાઝ બહાદુરને હરાવ્યા અને માલવા પર વિજય મેળવ્યો, તેને મુઘલ આધિપત્ય બનાવ્યો. પરિણામે, રાણીનો પ્રદેશ મુઘલ સામ્રાજ્યને સ્પર્શી ગયો.
રાનીના સમકાલીન મુઘલ સેનાપતિ ખ્વાજા અબ્દુલ મજીદ આસફ ખાન હતા, જે એક મહત્વાકાંક્ષી માણસ હતા જેમણે રીવાના શાસક રામચંદ્રને હરાવ્યા હતા. રાણી દુર્ગાવતીના રાજ્યની સમૃદ્ધિએ તેમને લલચાવ્યા અને તેમણે મુગલ સમ્રાટ અકબરની પરવાનગી લઈને રાણીના રાજ્ય પર હુમલો કર્યો.
જ્યારે રાણીએ આસફ ખાનના હુમલા વિશે સાંભળ્યું ત્યારે તેણીએ તેના રાજ્યની તમામ શક્તિથી બચાવ કરવાનું નક્કી કર્યું, જોકે તેના દિવાન બિહાર આધાર સિંહા (આધાર કાયસ્થ) મુઘલ સૈન્યની તાકાત તરફ ધ્યાન દોર્યું. રાણીએ કહ્યું કે શરમજનક જીવન જીવવા કરતાં સન્માનપૂર્વક મરવું વધુ સારું છે.
રક્ષણાત્મક યુદ્ધ લડવા માટે, તેણી એક તરફ પર્વતમાળામાં ગઈ અને બીજી તરફ ગૌર અને નર્મદા નદીઓ વચ્ચે સ્થિત નરાઈ. તે મુઘલ પક્ષે પ્રશિક્ષિત સૈનિકો અને રાણી દુર્ગાવતીની બાજુમાં આધુનિક શસ્ત્રો અને જૂના શસ્ત્રો સાથે કેટલાક અપ્રશિક્ષિત સૈનિકો સાથે અસમાન યુદ્ધ હતું. તેના ફોજદાર અર્જુન દાસ યુદ્ધમાં માર્યા ગયા હતા અને રાણીએ પોતે સંરક્ષણનું નેતૃત્વ કરવાનું નક્કી કર્યું હતું. દુશ્મન ખીણમાં પ્રવેશતા જ રાણીના સૈનિકોએ તેમના પર હુમલો કર્યો. બંને પક્ષોએ કેટલાક માણસો ગુમાવ્યા પરંતુ રાણીએ વધુ ગુમાવ્યા.
આ તબક્કે, રાણીએ તેના સલાહકારો સાથે તેની વ્યૂહરચનાની સમીક્ષા કરી. તે રાત્રે મુઘલો પર હુમલાઓ ચાલુ રાખવા માંગતી હતી, પરંતુ તેના સરદારોએ તેને નિરાશ કર્યો અને આગ્રહ કર્યો કે તે રાતના પ્રકાશમાં સૈન્યનો સામનો કરે. બીજા દિવસે સવાર સુધીમાં આસફ ખાને મોટી બંદૂકો મંગાવી હતી. રાણી તેના હાથી સરમણ પર સવાર થઈને યુદ્ધ માટે આવી. તેમના પુત્ર વીર નારાયણે પણ આ યુદ્ધમાં ભાગ લીધો હતો. તેણે મુઘલ સૈન્યને ત્રણ વખત પીછેહઠ કરવાની ફરજ પાડી પરંતુ અંતે તે ઘાયલ થયો અને તેને સુરક્ષિત સ્થળે નિવૃત્ત થવું પડ્યું. યુદ્ધ દરમિયાન, રાણી પણ તેના કાન પાસે તીરથી ખરાબ રીતે ઘાયલ થઈ હતી. બીજું તીર તેની ગરદનમાં વાગ્યું અને તે બેભાન થઈ ગઈ. ભાનમાં આવ્યા પછી, તેને સમજાયું કે હાર નિકટવર્તી છે. તેમના માહુતે તેમને યુદ્ધભૂમિ છોડવાની સલાહ આપી પરંતુ તેમણે ના પાડી અને 24 જૂન 1564ના રોજ પોતાનો ખંજર કાઢીને આત્મહત્યા કરી લીધી. તેમનો શહીદ દિવસ (24 જૂન 1564) આજે પણ “બલિદાન દિવસ” તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.
