15 ઓગસ્ટે આઝાદી આવી, તેની સાથે જ ભાગલાની પીડા પણ મળી : અનેક સરહદને આ પાર રહી ગયા તો અનેક પેલે પાર, સરહદ ઓળંગવામાં બન્ને બાજુએથી લાખો લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા
15 ઓગસ્ટ, 1947ની મધ્યરાત્રિએ દરેક દેશવાસીને ખબર પડી કે આપણે આઝાદ થયા છીએ. સાથે એ પણ ખબર પડી કે હવે આપણો દેશ એક દેશ નહીં પણ ભારત અને પાકિસ્તાન એમ બે દેશમાં વહેંચાઈ ગયો છે. જો કે સરહદે ખેંચાયેલી આ લકીરોએ દિલના ઘાવ ઊંડા કરી નાખ્યા હતા. અનેક લોકો સરહદની આ પાર તો અનેક લોકો સરહદને પેલે પાર રહી ગયા હતા. સરહદ પાર કરવા જીવ સટોસટીના અનેક જોખમ લેવા પડ્યા. જેમાં અનેક લોકોને જીવ ગુમાવવાનો પણ વારો આવ્યો હતો.
અંગ્રેજો દ્વારા આ કાર્ય માટે સર સિરિલ રેડક્લિફની પસંદગી કરવામાં આવી હતી. રેડક્લિફ એ એવો માણસ હતો જે જિબ્રાલ્ટરથી આગળ ગયો ન હતો, પરંતુ 48 વર્ષની ઉંમરે, તેમને ભારત અને પાકિસ્તાનની સીમાઓ નક્કી કરવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી હતી તે પણ માત્ર પાંચ અઠવાડિયામાં. રેડક્લિફને ભલે ભારત વિશે કંઈ ખબર ન હોય, પરંતુ તેઓ સત્તા સાથે ચાલનારાઓમાંના એક હતા. તુટી ઓક્સફર્ડમાંથી ભણેલા રેડક્લિફની વકીલાતમાં બોલબાલા હતી. તેઓ માહિતી મંત્રાલયમાં ડાયરેક્ટર જનરલ પણ હતા જ્યાં તેઓ સેન્સરશીપ અને પ્રચાર માટે જવાબદાર હતા.
બ્રિટિશ સરકારનો આ સાથી ભારત પહોંચ્યો અને 8 જુલાઈથી ’ફેર અમ્પાયર’ તરીકે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. તે અલગ રહેતો હતો. બે પિસ્તોલથી સજ્જ એક મજબૂત પંજાબી સાથે. તે પોતાના નિર્ણયો જાતે લેતો હતો, તે સમયે તેની આસપાસ કોઈ નહોતું. પરંતુ ઘણા પ્રસંગોએ તે બ્રિટિશ આર્મીના કમાન્ડર, વાઈસરોય, પંજાબના ગવર્નર સહિત બ્રિટિશ હાઈ સોસા યટીના ઘણા લોકો સાથે ડિનર લેતો હતો.
ભારતના ભૂગોળ અને ઇતિહાસથી અજાણ રેડક્લિફે લકીરો ખેંચી!!
રેડક્લિફ ભારતના ભૂગોળ અને ઇતિહાસથી સંપૂર્ણ અજાણ હતો. તેને સીમાઓ નક્કી કરવા માટે નિષ્ણાતો સાથે વાત પણ કરી ન હતી. ફેબ્રુઆરી 1946માં આર્ચીબાલ્ડ વેવેલ કે જેઓ વાઇસરોય હતા, તેમણે એક યોજના તૈયાર કરી. માઉન્ટબેટનને વેવેલની જગ્યાએ મોકલવામાં આવ્યા હતા.
વેવેલ જાણતા હતા કે શું થવાનું છે અને તેને સારી રીતે વિચારીને બાઉન્ડ્રી લાઇનની જરૂર હોવાનો નિષ્કર્ષ કાઢ્યો હતો. તેમને રિફોર્મ્સ કમિશનર વીપી મેનન અને સર બંગાળ રાવે મદદ કરી હતી. તેથી રેડક્લિફે વેવેલના નકશા પર તેની સીમાઓ કોતરવાનું શરૂ કર્યું. તેમની સાથેની વસ્તીનો ડેટા પણ જૂનો હતો. રેડક્લિફ પાસે ભારત વિશે કોઈ ચોક્કસ માહિતી નહોતી. આ પછી તેણે ઉપ-મહાદ્વીપને 36 દિવસમાં વિભાજિત કરવું પડ્યું. તે સાથે લોકો, ગામો, નદીઓ, નહેરો, રસ્તાઓ વિભાજિત કરવા પડ્યા હતા.
જ્યારે હંગામો થયો ત્યારે ભારતનો નકશો ચૂપચાપ બદલાઈ ગયો
રેડક્લિફના બચાવમાં એમ કહી શકાય કે તે માત્ર એક વકીલ હતા, તે બીજું શું કરી શક્યા હોત? પરંતુ 1947 માં, આ વકીલના હાથમાં બધું હતું. તે ગુરદાસપુર ભારતને આપશે કે પાકિસ્તાનને? શું તે ખરેખર ફિરોઝપુરનો એક ભાગ પાકિસ્તાનને આપશે જેથી કરીને તેના પાણી પુરવઠા પર વધુ સારી રીતે નિયંત્રણ રાખી શકે? હકીકતમાં, રેડક્લિફે ફિરોઝપુરનો એક ભાગ પાકિસ્તાનને લગભગ આપી દીધો હતો. ઓગસ્ટના પ્રથમ સપ્તાહમાં, શિમલામાં તેના કમિશનરો સાથે લંચ કરતી વખતે, રેડક્લિફે કહ્યું કે તેઓ ફિરોઝપુરનો એક ભાગ પાકિસ્તાનને આપવા જઈ રહ્યા છે કારણ કે ભારતને ગુરદાસપુર મળી રહ્યું છે. જો કે આવું બન્યું ન હતું.
આ માહિતી બહાર આવતા જ હોબાળો મચી ગયો હતો. પડદા પાછળ એટલો બધો નાટક હતો કે રેડક્લિફે થોડા જ દિવસોમાં પોતાનો વિચાર અને નકશો બદલવો પડ્યો. વિભાજનની સંપૂર્ણ વિગતો 13 ઓગસ્ટના રોજ માઉન્ટબેટનને સોંપવામાં આવી હતી પરંતુ તેમણે 16 ઓગસ્ટ સુધી તેને જાહેર ન કરવાનો નિર્ણય લીધો હતો. એટલે કે 15 ઓગસ્ટે સ્વતંત્ર ભારતને ખબર ન હતી કે તેની સરહદો કેટલી દૂર છે.
ભાગલા પાડનાર અંગ્રેજ અધિકારીને ખબર જ હતી તેને મોટી ભૂલ કરી છે
લિયાકત અલી ખાન, જવાહરલાલ નેહરુ, સરદાર પટેલ અને બલદેવ સિંહ 16 ઓગસ્ટના રોજ સાંજે 5 વાગ્યે સરકારી ગૃહની કાઉન્સિલ ચેમ્બરમાં એકઠા થયા. ત્રણ કલાક પહેલા તેમને ભારત અને પાકિસ્તાનના વિભાજનની વિગતો આપવામાં આવી હતી. કોઈ ખુશ નહોતું. બધું બરાબર થવામાં મહિનાઓ લાગ્યા. તે સમયે આઝાદી આવી હતી અને તેની સાથે ભાગલાની પીડા હતી.
રેડક્લિફના ઘરે પાછા ફરવાનો સમય થઈ ગયો હતો. તેણે 17મી ઓગસ્ટે ફ્લાઇટ પકડી અને ક્યારેય ભારત પરત ફર્યા નહીં. પાછળથી, જ્યારે એક પત્રકારે તેને પૂછ્યું કે શું તે ભારત જવા માંગે છે, ત્યારે રેડક્લિફે જવાબ આપ્યો “ભગવાન ન કરે આવું, જો ભગવાન કહેશે તો પણ નહીં જાવ. કારણકે લોકો મને બન્ને હાથમાં ગોળી મારી દેશે.
