શાસ્ત્રો અને ધાર્મિક માન્યતાઓ પ્રમાણે દેશભરની 12 જગ્યાઓ એ જે શિવલિંગ પ્રગટ થયેલ છે તેમાં જ્યોતિ સ્વરૂપે સ્વયં ભગવાન શિવ બિરાજમાન છે, તેથી તેને જ્યોતિર્લિંગ ના નામે ઓળખાય છે. આ જ્યોતિર્લિંગ ના દર્શન માત્રથી વ્યક્તિના પાપોનો નાશ થાય છે. એટલે જ જ્યોતિર્લિંગ નું મહત્વ વિશેષ છે.
ધાર્મિક માન્યતાઓ પ્રમાણે પૃથ્વીનું પ્રથમ જ્યોતિર્લિંગ સૌરાષ્ટ્રના પ્રભાસ પાટણ શહેરમાં આવેલું છે, આ જ્યોતિર્લિંગ” સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગ” ના નામે ઓળખાય છે.
બીજું જ્યોતિર્લિંગ આંધ્ર પ્રદેશમાં કૃષ્ણા નદીને કિનારે શ્રી શૈલ પર્વત પર આવેલું છે, આ જ્યોતિર્લિંગ “મલ્લિકાર્જુન જ્યોતિર્લિંગ” તરીકે ઓળખાય છે.
ત્રીજું જ્યોતિર્લિંગ મધ્યપ્રદેશના ઉજ્જૈનમાં આવેલું છે, તે “મહાકાલેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ” તરીકે ઓળખાય છે. આ જ્યોતિર્લિંગ નું સવિશેષ મહત્વ છે, કારણ કે તે એકમાત્ર દક્ષિણમુખી જ્યોતિર્લિંગ છે.
ચોથું જ્યોતિર્લિંગ મધ્યપ્રદેશ નાં માલવા ક્ષેત્રમાં નર્મદા નદીની પાસે આવેલું છે, આ જ્યોતિર્લિંગ “ૐકારેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ” તરીકે ઓળખાય છે. આ જગ્યાએ પહાડની ચારે બાજુએ નદી વહે છે, અને ૐ નો આકાર બને છે તેથી તે “ૐકારેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ” તરીકે પ્રખ્યાત છે.
પાંચમુ જ્યોતિર્લિંગ ઝારખંડમાં આવેલું છે, તે “બૈધનાથ જ્યોતિર્લિંગ” તરીકે ઓળખાય છે. ધાર્મિક માન્યતાઓ પ્રમાણે જે જગ્યાએ આ જ્યોતિર્લિંગ આવેલું છે તેને “ચિત્તા ભૂમિ” પણ કહેવાય છે.
છઠ્ઠું જ્યોતિર્લિંગ મહારાષ્ટ્રના પુણે જિલ્લામાં સહ્યાદ્રિ પર્વત પર આવેલું છે, આ જ્યોતિર્લિંગ “ભીમાશંકર જ્યોતિર્લિંગ” તરીકે ઓળખાય છે.
સાતમુ જ્યોતિર્લિંગ તામિલનાડુના રામનાથમ માં આવેલું છે, ધાર્મિક માન્યતાઓ પ્રમાણે આ જ્યોતિર્લિંગ ની સ્થાપના સ્વયં ભગવાન શ્રીરામે કરી હતી. આ જ્યોતિર્લિંગ “રામેશ્વરમ જ્યોતિર્લિંગ” તરીકે ઓળખાય છે.
આઠમુ જ્યોતિલિંગ ગુજરાત ના દ્વારકા પૂરી થી 17 કિલોમીટર દૂર આવેલું “નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ” નાં નામે ઓળખાય છે. કહેવાય છે કે ભગવાન શિવની ઈચ્છા અનુસાર જ આ જ્યોતિર્લિંગ નું નામકરણ કરવામાં આવ્યું હતું.
નવમુ જ્યોતિર્લિંગ ઉત્તર પ્રદેશના વારાણસીમાં આવેલું છે, આ જ્યોતિર્લિંગ “બાબા વિશ્વનાથ જ્યોતિર્લિંગ” તરીકે ઓળખાય છે. હિમાલય છોડીને ભગવાન શિવે અહીંયા જ એમનું નિવાસ સ્થાન બનાવ્યું હતું.
દશમું જ્યોતિર્લિંગ મહારાષ્ટ્રના નાસિક જિલ્લામાં ગોદાવરી નદીના કિનારે આવેલું છે, આ જ્યોતિર્લિંગ “ત્ર્યંબકેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ” તરીકે ઓળખાય છે.
અગિયારમું જ્યોતિર્લિંગ ઉતરાખંડમાં અલકનંદા અને મંદાકિની નદીઓની વચ્ચે કેદાર નામની પહાડી ઉપર આવેલું છે, આ જ્યોતિર્લિંગ “કેદારનાથ જ્યોતિર્લિંગ” તરીકે ઓળખાય છે.
બારમું જ્યોતિર્લિંગ મહારાષ્ટ્રમાં આવેલું છે આ જ્યોતિર્લિંગ ને “ઘુષ્ણેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ” કહેવાય છે. આ જ્યોતિર્લિંગ જે સ્થાન પર આવેલું છે તેને “શિવાલય” પણ કહેવાય છે. આ છેલ્લું જ્યોતિર્લિંગ છે.
